Түрүүшын алхамууд: Буряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай 75 жэлэй ойдо

Ерэхэ намар Буряадаймнай түрүү һургуулинуудай нэгэн - Үндэһэтэнэй лицей-интернат байгуулагдаһаар 75 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэхэнь. Баяр ёһололтой дашарамдуулан, “Буряад үнэн” сонин һуралсалай гуламтын түүхын хуудаһануудые иража эхилхэнь. Мүн тус һургуули дүүргэһэн мэдээжэ, Буряад ороноо холо ойгуур суурхуулһан зонтой танилсуулха һанаан байна. Бүхы наһаараа хүдэлһэн түрүү багшанар, бэрхэ хүмүүжүүлэгшэд тухай хөөрэжэ үгэхэбди. Мүн мүнөө үедэ түүхэ бэшэжэ ябаһан багшанар ба һурагшад тухай хөөрөөнүүд дурадхагдаха.

Лицей-интернат һургуули 75 жэлэй баян түүхэтэй. Тэрээнииень гурбан шата болгон хубаабал, алдуу болохогүй. Захирал Булат Шойнжоновой хэлэһээр, нэн түрүүн Буряад үндэһэн һургуули байгуулагдаһан байна.

- Манай түүхэ эгээл тэндэһээ эхитэй. Энээниие бидэ мартаха ёһогүйбди. Юуб гэхэдэ, һуралсалаймнай гуламта дүүргэһэн аха захатан Владимир Будаевич Цыбикдоржиев түүхын һонирхолтой мэдээнүүдые асаржа харуулаа. Иимэ баримтануудые мэдэдэггүй байһанаа ойлгооб. Тиимэһээ манай багшанар, һурагшад түүхэеэ алдахагүйн тулада ехэхэн ажал ябуулхадань, баярые хүргэхэ байнаб, - гэжэ Булат Шойнжонов хэлэнэ.

Һуралсалай гуламтын баян түүхэ дайнай һүүлээрхи жэлнүүдһээ эхитэй. Советскэ Союзай Министрнүүдэй зүблэл 1946 оной апрелиин 30-да Улаан-Үдэ хотодо 200 һууритай, 8-10-дахи ангиин һурагшадай һураха аргатай буряад интернат һургуули нээхэ гэһэн тогтоол абаһан байна. Энэ шиидхэбэри тэрэл намар бэелүүлэгдээ.

- 1946 оной октябриин 15-да Буряадай үндэһэтэнэй 18-дахи һургуули уласай бүхы аймагуудай, хүршэ можонуудай үхибүүдтэ һаруул үүдэеэ нээбэ. Бабушкинай гудамжада оршодог гурбан дабхар шулуун байшанда үхибүүд һуралсалаа эхилээ. 1-дэхи дабхартань номой сан, эдеэ хоолой газар, хубсаһа угаалгын газар, хоёр ангиин кабинедүүд, хамтын байрын нэгэ таһалга оршодог һэн. 2-дохи дабхарта һуралсалай 10 таһалга, багшанарай танхим, нарин бодолгын газар, захиралай танхим, эмнэлгын таһалга, физикын, биологиин ба химиин классууд байһан юм. 3-дахи дабхарта 200 хүниие багтааха унталгын 12 таһалга оршодог бэлэй. Нэгэ таһалга соо 18-20 һурагшад хонодог байгаа. Түрүүшын 1946-1947 онуудай һуралсалай жэлэй хугасаада хоёр 8-дахи класс, нэгэ-нэгэ 9-дэхи ба 10-дахи классуудта үхибүүд һурагша һэн. Гурбан аха класста 100 гаран үхибүүд һурадаг һэн, - гэжэ лицей-интернадай музей даагша Валентина Гавриловна Дашиева хөөрэнэ.

Тус һуралсалай гуламта нээлгын аргаар буряад үхибүүд олоор эрдэм мэдэсэ абажа эхилээ. Тэрэ үе болотор ехэнхи буряадууд 7-дохи класс дүүргээд, һургуулияа орхидог байгаа гэжэ баримтанууд харуулна. Жэл бүри буряад үхибүүдэй дунда аха классуудта һураха дуратайшуулай тоо олошорһониинь һайшаалтай байгаа.

1947 ондо һургуули дүүргэһэн Павел Степанович Дырхеевэй һанамжаар, бүхы Буряад-Монголой АССР-эй дунда һургуулинуудай аха классуудта 379 буряад хүбүүд, басагад һурадаг байгаа. Буряад һургуулида 1948-1949 онуудай һуралсалай халаанда аяар 206 үхибүүн һураһан түүхэтэй.

Холын хүдөө нютагһаа буряад һурагшад ерэжэ, эрдэм номтой боложо эхилээ гээд гэршэлэгдэнэ. Тиимэһээ буряад арадай эрхим түлөөлэгшэдые бэлдэхэ гэһэн зорилго Буряад һургуули анха түрүүшын үдэрһөө урдаа табиһаниинь баясамаар.

Дайнай һүүлээрхи хэды хүндэ хүшэр саг дайралдабашье, дээдэ шатын бэлэдхэлтэй ажалшадые бэлдэхын түлөө асуудалда гүрэн дотор тон ехэ анхарал хандуулжа, шэнэ һуралсалай гуламтые эд зөөреэр, номой хэрэгсэлнүүдээр хангаһан байна. Тэрэ үеын Буряадай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман үхибүүдые номдо һургалгада, хүмүүжүүлгэдэ ехэл анхарал хандуулдаг һэн. Иигэжэ һурагшадай һуралсалай, хүмүүжүүлгын шэнэ үеын материальна үндэһэн һуури, бааза табигдаа.

Һонирхолтойнь гэхэдэ, 1951 ондо һургуулида 11-дэхи класс нээгдэһэн байна. Дүүргэгшэдтэ “эхин ангиин багша” гэһэн мэргэжэлтэй болобот гэһэн гэршэлгэнүүд үгтэдэг болобо. Дүрбэн жэлэй хугасаада хүмүүжүүлэгшэдые болон багшанарые бэлдэлгэ үргэлжэлэлөө.

Удангүй 18-дахи Буряад һургуули бүхы улас дотороо хүндэтэ багшанараараа, һурагшадаараа суурхажа эхилээ. Математика, физикэ, биологи, хими, ород, француз, буряад хэлэнүүдээр һургуули дүүргэгшэд дээдэ шатын бэлэдхэл харуулдаг болоо. Эндэ хүдэлдэг багшанарай аша габьяа тон ехэ.

Буряадай 18-дахи һургуулиин захиралнуудые һайхан үгэнүүдээр дүүргэгшэд дурсадаг гээшэ. Эдэ хэд бэ гэбэл, Агафья Антроповна Башкуева (1946-1948 онууд), Еремей Багдуевич Балтахинов (1948- 1952) болон Дугар-Цырен (Николай) Цыренович Добжаев (1952-1958) гэгшэд болоно. Булта үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн байна.

Һургуулиин багшанар Софья Хазагаева (географи), Дмитрий Егоров (ород хэлэн болон литература), эсэгэ ба хүбүүн Арон ба Яков Подашевууд (тоо бодолго), Иннокентий Тяжелов (физикэ), Елена Протасова (биологи) болон бусад үрэ дүнтэйгөөр үхибүүдые тэрэ хүндэ сагта һургадаг байһаниинь уярмаар. Буряад хэлэнэй ба литературын багша Жалма Шагдыровна Будаевае онсолон тэмдэглэмээр. Түрэл хэлэн ба уран зохёол үшөө һайнаар шудалагдаагүй үедэ тэрэ үхибүүдые һургажа байдаг һэн.

1947 онһоо 1956 он болотор 18-дахи һургуули 425 һурагша дүүргээ. 85–90 хуби түгэсхэгшэд олон тоото хотонуудай дээдэ һургуулинуудта орожо, дээдэ гарай мэргэжэлтэд болоһониинь, һургуулидаа эрхимээр ном үзэжэ, һайн бэлдэлгэ гараһыень гэршэлнэ.

18-дахи үндэһэтэнэй буряад һургуули буряад арадай элитэ хүнүүдые ургуулан гаргаа гэхэдэ, алдуу болохогүй.

Эржена ОСОРОВА, буряад хэлэнэй ба литературын багша,

Борис БАЛДАНОВ