​Үнгын голой буряадуудай түүхэһээ

Байгалай баруун бэедэ ажаһуугаа Үнгын голой буряадуудай урданай һуудал байдал зураглаһан шэнэ ном нара хараба. ХIX-XХ зуун жэлэй уулзуур дээрэ ямар ажабайдалтай, ямар омогой буряадууд тэндэ байрладаг һэм гэжэ, тиихэдэ нютагай өөһэдын хүтэлбэриин яажа байгуулагдаһан тухай ном соо бэшэгдэнэ. Түүхэтэ энэ ном бэшэһэн авторынь Үнгын голдо түрэһэн, тэндээл хүн боложо хүдэржэһэн Александр Андреев гэжэ нэрэтэй залуу хүбүүн юм. Усть-Ордын Буряадай тойрогой Нүхэдэй аймагай номой санда, мүн тиихэдэ Улаан-Үдэдэ Yндэһэтэнэй номой санда бүтээлтэйнь танилсалга боложо үнгэрһэн байна.

Нютагтаа

Үнгын голой арад түмэн номой сандаа нютагайнгаа залуу хүбүүнэй түрүүшын номтой танилсахаяа олоороо сугларба. Тэдэнэй тоодо Үнгын голой буряадуудай арадай аман зохёол шэнжэлэгшэ Галина Атутова, «Ейский» гэһэн хүдөө ажахын түрүүлэгшэ Александр Платохонов, «Унга» гэһэн туһаламжа үзүүлгын жасын Николай Сахидаков, номой сангай мэргэжэлтэн Тамара Желбанова гэгшэд залуу нүхэрөө дэмжэжэ ерэхэдээ, баярай һайхан үгэнүүдые хэлэһэн байха юм.

-Хэдэн жэлэй хугасаада эрхилһэн ажалаймни дүн боложо, энэ ном бүтэбэ. Нютагайнгаа шарай түхөөһэн зураглал бэлдэхэ хэрэгтэмни бэрхэшээлнүүд ушарбашье, нэгэ аргань олдоод лэ, шиидхэгдэжэ байгаа. Энэ ном бэшэхэдээ, Буряадай эрдэмэй түбэй, Эрхүүгэй номой сангай архивай баян мэдээнүүдые уншааб, мүн тиихэдэ олон эрдэмтэдэй ажалнуудые шэнжэлһэн байнаб. Үнгын голдо байгуулагдаһан Балаган Талын Дүүмын түүхэ харуулагдана, - гэжэ ном бэлдэжэ, олоной һонорто дурадхаһан Александр Андреев хэлэнэ.

Мүнөө сагта байд гээд лэ номууд хэблэгдэжэ байдаг бэшэ. Түрэл тоонто нютагтаа ехэл мээхэй, урагшаа һанаатай залуу хүбүүнэй өөрынгөө арга шадал элсүүлжэ, иимэ ажал бүтээгээд байхадань, ехэл һайшаалтай. Үнгын голой түүхэ уудалһан энэ ном оройдол 50 шэрхэгээр барлуулагдаһан юм. Мүнөө байгаа арад түмэндэ, тиихэдэ ерээдүйн халаанда хизаар ороноо шэнжэлхэ, үзэхэ хэрэгтэнь энэ номынь амаргүй туһатай байха бшуу.

Номой удха

Ород Уласай гүрэнэй мэдээжэ ажаябуулагша Михаил Сперанскиин ябуулһан хубилалтын дүнгөөр манай буряадуудай ажаһуугаа газар дэбисхэр дээрэ Талын Дүүмэнүүд байгуулагдаа һэмнай даа. Байгалай баруун талада - 7, харин мүнөөнэй Буряад Уласай, Үбэр Байгалай хизаарай дэбисхэр дээрэ 5 иимэ нютагай өөһэдын хүтэлбэриин эмхи зохёогдоо. Тэдэнэй нэгэн Балаган Талын Дүүмэ 1824 ондо байгуулагдахадаа, 15 угай хүтэлбэри нэгэдхээ. Тэрэ Дүүмын түб Ангар мүрэнэй зүүн эрье шадар түбхинөө, түрүүшынь тайшаагаар Андрей Назаров томилогдоо. Талын Дүүмын тайшаанар тойрогой хүтэлбэриин гэхэ гү, али сэхэ хаанта засагай захиргаанай мэдэлдэ байгаа. Тэдэниие Талын Дүүмын хүтэлбэридэ генерал-губернаторай зүбшөөлөөр томилогдодог юм һэн. Иимэ мэдээнүүд ном дотор үгэхэһөө гадна, автор тэрэ нютагта ямар угай зон ажаһуугааб гэжэ тодоор бэшэнэ.

Хаанаһаа эхитэйб?

Урданай юумэ уудалха, шэнжэлхэ шунал хаанаһааб гэжэ Александр Андреевһээ асуухада, иигэжэ харюусаба:

– Би хара багаһаа хизаар оронойнгоо түүхээр һонирходог һэм. Дунда һургуулиин һүүлээр Эрхүүгэй политехтэ географой мэргэжэл шудалжа гарааб. Дээдэ һургуулида үзэхэ сагһаа эхилжэ, бага багаар мэдээнүүдые суглуулжа, шэнжэлжэ эхилээб. Өөрөө географ һэн хойноо нютагаа тойроһон газар уһанай, хада уулынгаа нэрэ томьёогой удха тайлбарилха гэжэ оролдооб.

- Мүнөө ямар ажал дээрэ хүдэлжэ байнабта? Шэнжэлгын ажалаа ябуулна гүт? Үшөө ном бэлэн боложо байна гү?

- Мүнөө дээрээ би мэргэжэлээрээ ажалланагүйб - ойн һалбарида хабаатай эмхидэ хүдэлнэб. Тиигэбэшье һонюуша зангаа гарган, шэнжэлгын ажал багаханааршье һаань, ябуулнаб. «Үнгын голой буряадууд, ХIX-XХ зуун жэлнүүдэй уулзуур дээрэ» гэжэ нэрэтэй түрүүшын номоо хэблэжэ гаргаһандаа, ехэ баяртай байнаб. Саашадаашье иимэ ажал ябуулха түсэб байна.

- Зай, һайн даа. Ажалдатнай амжалта хүсэнэбди!

Юрэдөө, хэдышье хөөрэ - нэгэл дахин нюдөөрөө хараһанһаа дээрэ юумэн үгы даа. Тиимэһээ нютагайнгаа бэрхэ хүбүүнэй ажалтай өөһэдөө танилсажа уншахадатнай дээрэ даа. Мянган жэлнүүдые һэтэ дабажа, Абай Гэсэрые мүнөө үе асарһан Буряад арадтаа амаргүй мэдээжэ үльгэршэдэй түрэл дайда Үнгын голдо иимэ бэлигтэй залуу хүбүүд түрэжэ, нютаг ороноо түүрээжэ байхадань, ехэл һайшаалтай.