​Түүхэтэ барилгада түрүүшүүлэй тоодо

Байгал - Амарай түмэр зам ХХ зуун жэлэй эгээл томо барилгануудай нэгэн болоно. ХIХ зуун жэлэй эсэстэ Байгалай хойто захаар түмэр харгы бариха тухай түсэблэжэ эхилһэн юм. Сагай эрхэ байдалаар хэды дахин хойшолуулагдаһаар, аяар 1974 ондо БАМ эхиеэ абаһан. Агууехэ барилгада СССР-эй бүхы нютагһаа комсомол залуушуул сугларжа, тайгын гүн соо түрүүшын зүргэнүүдые гаргаа бэлэй. Түүхэтэ барилгада эхинһээнь шахуу ажаллаһан хүнүүдэй нэгэн Сергей Савельевич Сониев болоно. Тэрэнэй наһанай намтар, гаталһан харгы тухайнь зураглал бэлдэбэбди.

Харгын эхин

Хоритойхон хонгор залуу наһанайнгаа эгээл жаргалтай хаһада Сергей Савельевич Сониев түүхэтэ барилгада оролсожо, эхинһээнь адаг болотор ажаллаха хуби заяатай байгаа бшуу. Тиихэдэ тэрэ һая сэрэгэй албанһаа бусаһан шуран шамбай хүбүүн ябаа. Ажал бэдэржэ ябатараа, тэрэ сагта сууда гаража байһан «БАМстрой» гэһэн эмхидэ жолоошоноор абтаба.

-1977 ондо зунай түрүүшын һарын эхиндэ ажалда ороод, Байгалай хойто зүг эльгээгдээ һэм. Баргажанай Адаг һуурин руу томо гэгшын баржада автоунаагаа, барилгын хэрэгсэлнүүдые тээжэ гарабабди. Хэдэн үдэрэй туршада Байгал далайгаар тамаржа, ерээдүйн Северобайкальск хото болохо Курлы гэһэн портдо хүрэбэбди. Тиишээ ерэхэдэмнай, хангай тайгаһаа бэшэ, юумэн үгы даа. Ашаа шэрэһэн олон автомашинанууд иишэ тиишээ гүйлгэлдэнэ.

-Хаана, юу хэхэеэ ерэбэ гээшэбиб? - гэжэ ойлгожо ядан, ехээр гайхабаб. Намайе хүлеэжэ байһан хүн үгы даа. Ядахадаа, сугтаа ерэһэн баржын ажалшадһаа: «Юу хэхэ болонобиб?» – гэжэ асуубаб. Тиихэдэмни ашаагаа тээгээд ерэһэн автомашинануудые дахаад ябахыемни дурадхаба, - гэжэ БАМ –ай ветеран Сергей Савельевич анхан эндэ бууһан тухайгаа хөөрэнэ.

Тэрэ жэлдэ Севермуйский болон Даванай ехэ тоннельнүүдэй барилга нэгэ зэргэ захалһан байна. Барилгада хэрэгтэй бүхы эд хэрэгсэлнүүдыень Курлы гэһэн портһоо зөөхэ ажалда залуу жолоошон ерэһээр оролсобо ха юм.

- Минии жолоодоһон МАЗ-504 гэһэн түхэлэй ашаанай автомашинада ута гэгшын труба, хада малтаха буровой штангануудые тээбэ. Ашажа дүүргэһэнэйнь удаа харгыда гарабаб даа. Холошье ошонгүй байтарни, үндэр, эгсэ дабаан дайралдаба. Машинаяа түргэн гүйлгөөд гараха гэһэмни урагшагүйдэжэ, дабаанай тэг дундаханань ерээд зогсошобо. Арай шамай гэжэ тэрэнээ хойшонь буулгабаб. Дахин гүйлгэжэ гараха гээд, мүн лэ тэндээ ерээд торобоб. Хоёрдохиёо дабаанһаа буубаб. Гурбадахияа гараха һэдэлгэ хэхэдээ, харгы хүндэлэн хаагаад, машинамни зогсошобо даа. Тэндэ хүдэлжэ байһан дүршэл ехэтэй жолоошод хамһалсахаяа забданагүй, адаглаад лэ байха юм. Харгы хүндэлэн хаагдаһанайнь удаа хэдэн жолоошод ерэжэ заабарилаа, дээшэнь татажа гаргалсаа. Иигэжэ зобожо байхадамни, нэгэ ород хүбүүн дүтэлөөд: “Хаанахибши?” – гэжэ асууба. “Хэжэнгын, буряад хүбүүмби”, - гэжэ харюусабаб. Тэрэмни манай эндэхи, Түрхэ нютагһаа гарбалтай Коля Брежнев гэжэ нэрэтэй хүбүүн байгаа.

– Түрүүшын энэ дабаа гарахыешни туһалхаб, саашанхи хадануудаа аргынь оложо, өөрөө гараха болоолши даа. Үшөө тиигээд энэ МАЗ-504 түхэлэй авто-унаагаар холо ошохогүйш, энэшни жэгдэ асфальт харгыгаар ябаха гэһэн машина, - гэжэ Коля хэлэбэ. Танилсаһан нүхэртөө баярые хүргөөд, урдаа байһан дабаануудые гаталхаяа зорибоб, - гээд, хабсагайн үндэр орьёлнуудаар харгылжа эхилһэн тухайгаа Сергей Сониев дурсаба.

Ямаршье дүршэлгүй гүлмэрхэн залуу хүбүүн ашаанай томо машинын жолоодо һуужа, тайгын аймшагтай зүргэнүүдээр ябахадаа, нэгэтэ бэшэ шабар шабхада унаха, хэдэн үдэрөөр тэндэһээ гараха ушарнуудта ороһон байха. Ябан ошон, үдэр хоногой үнгэрһөөр байтар, хүн зоноор танилсажа, жолоодохо дүршэлтэй болоо аабза.

Тэрэ үедэ буряад хүбүүд, басагад БАМ- ай барилгада олоороо хүдэлдэггүй, үгы шахуу һэн. Ехэнхидээ гүрэнэй баруун нютагуудһаа ерэһэн залуушуул ажалладаг байгаа. Залуу жолоошон ажалаа яажа хүнгэдхэхэб, хада хабсагай, шабар шабха дабахадаа, яажа торонгүй гарахаб гэһэн бодолнуудые толгойдоо ходол эрьюулжэ ябаа. Удаан бодомжолһоной һүүлдэ машинынгаа сахаригта ДТ-75 түхэлэй түмэр гэнжэ орёожо, олониие гайхуулаа, түмэр агтынгаа шадалые дээшэлүүлээ.

- ДТ-75 тракторай гэнжэ хэн углаад ябанаб? – гэжэ автобаазын ноён минии мүрнүүдые хараад, хүнһөө һонирхожо эхилээ. Намайе дуудажа асаруулаа, танилсажа, удаан хөөрэлдөөбди. Тэрэ хөөрэлдөөнэй һүүлдэ шэнэ автомашина намда үгэхэб гэжэ олон зоной урда найдуулаа. Уданшьегүй шэб шэнэ “Урал” гэһэн томо машинын жолоодо һуухадаа, ажалнишье урагшатайгаар ябадаг болоо һэн, - гэжэ дүршэл ехэтэй жолоошон хөөрэбэ.

Түрүүшүүлэй тоодо

«БАМтоннельстрой» автобаазада ажалладаг 1000 гаран жолоошодой дунда шадабари ехэтэй, харюусалгатай, ажалдаа шэнэ онол аргануудые хэрэглэдэг байһанаараа Сергей Савельевич гансата элирээ. БАМ ерэһээр балай удаан болонгүй, тоһо түлишэ зөөдэг бүлэг жолоошодой бригадираар томилогдобо. Түрүүн гансал өөрыгөө хараад ябадаг һаа, мүнөө бүхэли бригадын түлөө харюусаха болобо. Олон зониие дахуулжа ажаллаха гээшэ одоол ехэ харюусалгатай даа. Зүг бүхэнһөө ерэһэн жолоошодые нэгэдүүлхэ, үгэдөө оруулха хэрэгтэй. Ударидажа ябаһан хүн дүршэлөөрөө хубаалдаха, харгыда гарахадаа, дахуулжа ябаха, өөрынгөө жэшээ дээрэ хүмүүжүүлхэ болоно ха юм. Энэшье тушаалдаа Сергей ахатан ядалдабагүй даа. Хэды дахин эрьесэ хэжэ ерэһэнэй удаа үгэ хүүрээ ойлголсоо, танилсаа ааб даа. Тоһо түлишэ гээшэ барилгын газарта амаргүй хэрэгтэй болоно ха юм даа. Ямаршье техникэ түлишэгүйгөөр ябахагүй, зайн гал үгэдэг, мүн дулаасуулгын хэрэгсэлнүүд гансал солярка, бензинэй ашаар хүдэлдэг байгаа. Энээнһээ уламжалан харахада, Сергей Сониевай ударидадаг бригада тон шухала ажалшадай тоодо ородог байгаа бшуу. Бэрхэ бригадиртай ажалшад табигдаһан түсэбүүдээ сагһаа урид дүүргэжэ, социалис ажалай урилдаанда түрүүлжэ эхилээ. Автомашинынгаа хойно тэргэ зохёожо шагтагалха гэһэн бодол Сергей Савельевичэй толгойдо орожо, тэрэнээ удаан болонгүй бэелүүлээ. Тэрэ хадалиг, харгыгүй газараар хойноо тэргэ хүллөөд ябаһан эгээл түрүүшын жолоошодой нэгэн болоно. Тэргэ шагтагалхадаа, тоһо, түлишэ хоёр дахин ехээр асардаг болоо бшуу. Иигэжэ ябахын тула зүрхэтэй, дүршэл ехэтэй жолоошон байха хэрэгтэй. Хэдэн жэлэй туршада таһалгаряагүй эрхимлэжэ, үнэтэ бэлэгүүдтэ, шагнал хайрануудта хүртэдэг һэн. Тэрэнэй урда табигдаһан зорилгонуудые жэншэдгүй дүүргэжэ, 5 жэлэй түсэб оройдоо 1 жэлһээ үлүүхэн саг соо дүүргэһэнэйхи Сергей Сониев 1985 ондо Англи гүрэн ошохо делегациин хүндэтэ гэшүүн болоһон байна. Зуун жэлэй барилгада үрэ дүнтэйгөөр ажаллажа, үндэр дүнгүүдые харуулһанайнь түлөө Сергей Савельевич Сониевые “Социалис Ажалай Герой” гэһэн үндэр нэрэ зэргэ олгуулха тухай дэбжүүлһэн юм. Теэд тэрэ шагналынь үнэн Геройгоо олоогүйнь харамтай даа.

Гэр бүлэ, үри хүүгэд

Ажабайдалай үргэн харгыда Сергей Сониев наһанайнгаа нүхэр Людмила басагантай уулзаха хуби заяатай байгаа. Аляа зулгыхан айдар наһандаа дурлаһан нүхэртэеэ бата бэхи гэр бүлэ байгуулаа. Эбтэй эетэй бүлэдэ дүрбэн бэрхэ басагад удаа дараалан түрэжэ, эжы, абадаа баяр жаргал асараа ааб даа. Үринэрынь мүнөө ехэнүүд болонхой, хадамтайнууд. Сергей Людмила хоёр амтатай ашанараа үндылгэлсэжэ, Хойто-Байгалай аймагай Северобайкальск хотодо ажаһуунад.

Үнэн нүхэд

Эбтэй эетэй Сониевтанай гэр бүлэ ехэл хүндэмүүшэ, нүхэд зоноор баян айлайхи юм. Сергей Савельевичые илангаяа БАМ-да ажаллаһан хүнүүд һайн таниха, мэдэхэ. Тэрэнэй ажалай баатаршалга тухай дуулагүй хүн гэжэ байхагүй. Бэрхэ жолоошон 12 жэлэй туршада томо “Урал” машинаараа хадын зүргөөр хамтадаа 1 сая километр шахуу харгы гаталжа, ямар зоноор уулзаа, ушараагүйб даа. Харгыда ябахада, элдэб ушар тохёолдодог гээшэ аабза. Хүндэ хүшэр сагай тудаашье һаань, Сергей Савельевич харгыда хүниие орхижо үзөөгүй, шадахал соогоо туһалдаг һэн. Мүнөө Сергей ахатан сугтаа хүдэлһэн зоноо эблүүлжэ, суглуулжа, уулзалгын баяр үнгэргэдэг хүнүүдэй нэгэн болонхой.

- Сугтаа хүдэлһэн, нэгэтэ бэшэ орёо байдалһаа гарасалдаһан үнэн нүхэдни жэлһээ жэлдэ үсөөржэ байна. БАМ-ай барилгын һайндэрнүүдэй үедэ заримдаа дурдагданшьегүй үнгэрхэ ушарнууд дайралдадаг. Эдэ баатарлиг хүбүүд тухай олон зондо хөөрэхэ, мэдүүлхэ байгаал даа. Ямар ехэ ажал хүйтэн, нойтоншье сагта хэжэ гарааб? Үлдэхэ даарахыешье өөр дээрээ үзэһэн нүхэдни хайратайл, - гэжэ Сергей Савельевич үнэн зүрхэнһөө хэлэнэ.

Энэ хүнэй гаталһан харгы, хэһэн ажал хэрэг тухай хөөрэхэ болоо һаа, зузаахан лэ ном болохол даа. Сониной нэгэ хуудаһанда дууһыень хөөрэхэ аргагүй байһандаа, баян намтарайнь зарим хэһэгүүдтэй таанадаа танилсуулбабди. Олоһон дүршэлөө ургажа ябаһан үетэндөө дамжуулжа, хэһэн ажал, нүхэд тухайгаа дурсан хөөрэжэ, олон жэлдэ жаргажа һуухыень хүндэтэ Сергей Савельевич Сониевта хүсэнэбди.