«ХИЛЭ» – буряад хэлэн дээрэ

«...– Түрүүшын хилын харуулшан хэн байһан ааб, хаана алба хэжэ, ямар уялгануудые дүүргэжэ байгаа хаб?

   – Эдэ асуудалнуудта эгээ хойноһоонь абажа харюусаха дурам хүрэнэ. Юундэб гэхэдэ, түрүүшынь асуудалда зүб харюу олохогүйб. Зай, тэрэ түрүүшын харуулшан хүн хэн байгаа гээшэб? Хэн гэжэ теэд, сэрэгшэн лэ байһан юм аабза, ши бидэ хоёр шэнги хүн лэ байгаа. Хаана алба хэжэ байгаа юм гэжэ гү? Хилэ дээрэл алба хээ юм бэзэ даа, ондоо хаана хэхэб. Ямар уялга дүүргэжэ байгааб гэжэ гү? Энээндэ би тоб байса тодо харюу үгэжэ шадахаб, юундэб гэхэдэ, өөрөө хилэ хаража, харуулшан байһан хадаа, энээниие һайн мэдэхэб.

Анха түрүүшын хилын харуулшан ба тэрэнэй һүүлээр хэрэгыень саашань үргэлжэлүүлжэ байһан хилын харуулшад Эхэ Орондонь дайгаар добтолон ороһон хариин дээрмэшэд, тонуулшадһаа нютаг нугаяа, гэр бүлэеэ, амитан зоноо, зөөри зөөшэёо аршалха гэһэн нэгэл нангин уялгатай байгаа...

Иимэ уялгатай Түрүүшын харуулшан лэ энэ хэрэгэй Эхиндэнь байһан болоно...

Эгээ Түрүүшын хилын харуулшанай байһан хада, Һүүлшын харуулшан заабол байха ёһотой. Теэд хэзээ, ямар үе сагта хилэнүүд үгы боложо, хилын харуулшанай уялга үгы болохо юм гэһэн асуудал гаража ерэнэ... Хэзээ? Одоол энэмнай, нүхэд, айдаһа хүрэмэ зэбүүн үе сагууд болохо даа!.. Дээдэ Тэнгэри Баабаймнай бидэнээ хаража, хамгаалжа, энэ ехэ үймөөн баршадһаа абарһай даа!

Тиимэ, тиимэ, Эгээ Һүүлшын Харуулшаниие уялгаһаань сүлөөлхэ гээ бол, бүхы хилэнүүдэй үгы болоходол, уялгань үгы болохо. Минии-шинии гэлдэхээ болихомнай урдадаа боломоор бэшэ шэнгеэр һанагдагша һэн, мүнөө энээн тээшэ дабхижа ябана юм гүбди, али...

   Хилэнүүд үгы, гүрэнүүд үгы, гүрэнүүдэй толгойлогшонор үгы, өөрын, хүнэй, түрэл, хари гэхэ юумэн үгы – шэнэ үе саг эхилхэ. Теэд оршолонто дэлхэймнай одоошье хизааргүй ехэ, энэ хизааргүй ехэ дэлхэй дээрэ амидардаг угаа ахир заахан хүн гээшэ энэ дэлхэйн бүхы юумэн булта минии гэжэ тоолоно бэшэ гү. Өөртөөл хайратай юумэеэ энэрил зүрхэндөө бөөмэйлжэ, аршалжа, абаржа, сэгнэжэ, хайрлажа ябахын орондо томо юумэндэ һанаархажа, хайра сэдьхэлээ алдана. Хайра сэдьхэлээ алдаһан хүнһөө аймшагтай юумэн хаана байхаб. Арюун нангин сэдьхэлтэнэй һүүлшын нүгэлтэ хүнтэй нэгэдэн эбсэхые баадхаһан угаа һамуута, бузар муухай үе саг гээшэнь ерэхээ байна бэшэ гү.

   Теэд энэмнай тон ондоо Түүхэ – тодорхойлон хэлэбэл, түүхын түгэсхэл, эсэсынь байгаа даа. Ондоо ухаан бодол эндэ байхагүй, манай һанаашаар, саашанхи тухай хэлэхэнь хүндэ. Бидэнэй үе саг үнгэрөө, энээндэ үсэрхэжэ, энээниие болюулжа шадахагүйбди. Тиимэл байха ёһотой юм байгаа даа, яахаб. Энэ сагта ажаһуужа, эдэ үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хаража байгаагүймнай болоо гэхэһээ бэшэ, юуншье гэхын аргагүй.

   Хилэ, гүрэн, Эхэ Орон гэжэ байхагүй – иимэ дэлхэй дээрэ бидэ, хуушанай хилэ харагшад юу хэжэ байхабибди?..

   Түүхын элдэб үе сагуудта боложо байһан юумэндэ хабаадангүй, юрэл хайхарамжагүй хажуу тээһээнь хаража хэбтэдэг шулуунууд гү, али газар хэмжэн хубаадаг сэргэнүүд боложо үлөөд, болоһон юумэдые сэдьхэлдээ хадуужа абан, хэндээ... дамжуулха гээшэбибди?».

    Евразиин томо зохёолшодой нэгэн болохо Саха (Яхад) Уласай арадай уран зохёолшо, драматург Николай Алексеевич Лугинов 30 гаран номуудай автор, Яхад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ юм. Тэрэнэй «Кустук», «Ильдегис» гэһэн хоёр расссказууд манай сэдхүүлдэ толилогдоһон байжа, уншагшаднай зохёолшын бүтээлнүүдтэй танил гэжэ хэлэбэл, алдуу бэшэ. Энэ дугаарһаа эхилжэ зохёолшын «Хилэ» гэһэн шэнэ романай нэгэдэхи хуби толилжо эхилхэмнай»

Энэ зохёол болбол, юрын зохёол бэшэ, мүнөө үе сагай байдал, уларил тухай бодомжолжо, хүн түрэлтэн, дэлхэйн арадууд ямар зорилготой энэ газар дээрэ мүндэлжэ, ямар хүсэл зоригоо бэелүүлжэ, юунэй түлөө оролдожо ябаһанаа хүн бүхэнэй досоогоо шэбшэжэ үзэхын түлөө, анха түрүүшын хилэ хэзээ бии боложо, эгээл түрүүшын хилэ сахидаг албатан хэн байһан юм ааб, хилэ болбол гансал гүрэнүүдэй хоорондо тогтоогдодог юумэн гү – гэһэн олон тоото онсо асуудалнууд дээрэ бодожо үзэхые баалаһан зохёол. Мүнөө үе сагые абажа харабал, хүн зоной харилсаан хоорондо баһал хилэ байдаг бэшэ ха гү, ямарханшье үйлэ хэрэг үндэһэлхэдөө - болохо гү, али болохогүй гү - гэжэ бодомжолжо үзэн, хилэ гарашоогүй һаа, газар дээрэ зоной хоорондын харилсаан дулааржа, ажаһуудал һайжарха байгаа ха гү – гэхэ мэтын олон тоото бодомжонуудые, асуудалнуудые бодхооһон энэ зохёол уншагшадтамнай һонирхолтой байха ёһотой гэһэн найдал бии» - Николай Лугиновай «ХИЛЭ» гэһэн шэнэ роман энэ дугаарһаа эхилжэ, «Байгал» сэдхүүлдэ толилогдожо эхилхэнь.

Фото Н.Лугинова сделано фотографами АсПур (Ассоциация писателей Урала, куда входит 23 писательских Союзов)

Николай Лугинов тухай

Росси гүрэнэй мүнөө үеын эгээл мэдээжэ уран зохёолшодой нэгэн – 30-аад номуудай автор – мэдээжэ прозаик, философ, культуролог, этнограф -  Николай Алексеевич Лугинов Саха (Яхад) Уласай Кобяй аймагай Тыайа нютагта 1948 ондо түрэһэн намтартай.

Уран зохёолшын бэшэһэн эгээл томо зохёол болохо «По велению Чингисхана» гэһэн гурбалжан романда үндэһэлэн мэдээжэ режиссёр Андрей Борисов 2009 ондо «Тайна Чингисхана» гэһэн фильм найруулан буулгажа, Яхад, Татарстан болон Тыва Уласуудай ба Монголой артистнууд гол рольнуудыень гүйсэдхэһэн юм.

Николай Лугинов Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Саха (Яхад) Уласай Хүндэтэ эрхэтэн, «Академия духовности Республики Якутия» эмхиин түрүүлэгшэ, Уран зохёолой Уласхоорондын элдэб шангуудһаа гадна, Казах Уласай, Ород Уласай уран зохёолой Ехэ Шагналай, В.Шишковай, Р.Гамзатовай нэрэмжэтэ литературна шагналнуудай лауреат.