Молор һайхан Монгол ороноор...

Бултанда мэдээжэ ко­видай шалтагһаа, хоёр жэлэй туршада Наадам үнгэргэгдөөгүй. Тиимэһээ энэ үдэрнүүдтэ Улаан-Баа­тарта зон олон, булта Наа­дам харахаяа зорино. Улаан- Баатар гээшэмнай монгол арадай зүрхэн болоно. Мон­гол хүнэй бэе соо Чингис хаанай шуһан урдана гэжэ булта мэдэрэн, жэлдээ нэгэ үнгэрдэг гол баяртаа агуу- ехэ Чингис баабайн уряа дуулаһан мэтэ, булта тии­шээ тэгүүлнэд һэн. Монгол орон бултанда баяртай. Тэрэ баярынь хүнүүдэй нюур ша­райда үзэгдэнэ. Энэ тэрэ юу­мэндэ гомодхоохоёо гү, али мэдэнгүй ээмээрээ дайраад гарабал, «уучлаарай» гэжэ хэлээд, саашаа ябадагынь ехэл һайшаагдадаг.

Яагаад хүрэхэб?

Аяншалгада “шоно” болоһон буряад зон хүнгэн, бэлэн арга мүрыень бэдэр­дэг юм. Тиин халдабарита үбшэнэй дэлгэрээгүй бай­гаа сагта тэрэ арга болом­жо олоһон байгаа. Хяагта хүрэтэр ошоод, ябууд ябаһан авто-унаагаар хилэ гаталжа, Сүхэ-Баатар хүрэтэр ошохо. Тэндэнь үдэшын 9 сагһаа ниислэл хото хүрэтэр поез­доор ошодог гээшэ. Мүнөө Улаан-Үдэһөө Сүхэ-Баатар хүрэтэр автобус ябадаг бо­лоо. Үдэрэй 13 сагһаа манай хотоһоо гаража, үдэшын 8 сагта Сүхэ-Баатар ерэхэт. Үшөө нэгэ харгы бии юм. Сүхэ-Баатарһаа таксистнууд аяншалагшадые Улаан-Баа­тар абаашахаар бэлэн. Вок­залай хажуудахи талмайда ород хүбүүд таксистнуудаар үгэ хүүрээ ойлголсоногүй. Бидэ ород, буряад үгэнүүдые хэрэглэжэ байжа, оршуулга хэжэ үгөөбди. Тэрэ хүбүүд Калугаһаа ерэһэн байба. Монголой арадай унаан «Prius» Россиин эр­хэтэдые ниислэл хото руу абаашаба. Һөөргөө ерэхэеэ һанаһан уладуудые шуран ухаатай монголшууд яба­гаар ябуулхагүй. Үглөөнэй табан сагта “Тойота альфард” хүлэгүүд Улаан-Үдэ руу га­рахаар бэлэн. Энэ арга зан­шалта харгыһаа хэды дахин дээрэ. Харгын заһабарилга ехэ гайхалтайгаар хэгдэнэ. 100 километр сусажа хаяад, аалихан заһабарилга хэнэ. Тэрэ зайда ябахань тама, Монгол орондо дурлаашад­шье, тиимэ харгыһаа ехэ зүрхэ алдана.

Мүнгэеэ андалдаха хэрэг өөрын түүхэтэй.

Ород солхообоо монго­лой түгриг болгохо хэрэг зо­болон бэшэ. Алтан Булаг га­рамсаар, 40-50-яад наһатай эхэнэрнүүд энэ ажалаа һайн мэдэхэ. Мүнгэеэ тоололгын машинкаһаа түргөөр тоо­лоод үгэнэ. Улаан-Баатарта һэлгэнүүш, али Алтан-Булаг­та гү, ехэ илгаагүй. Аяншал­гын һүүлээр монгол түхэриг үлөө һаань, хилын хажууда тэрэл газартаа һэлгэжэ бо­лоно.

Хонохо газар, эдихэ эдеэн, дэлгүүрнүүд

Хонохо зохид буудалнууд олон юм ааб даа. Хэн хэды солхообтойб. Ехэ мүнгэтэй һаа, “люкс” абажа хоно, хамаагүй. Хямда буудалнууд заншалта ёһоор олон зонтой байжа, сүлөө һууринууд үгы байхадаашье магад. Дунда зэргынь абабал, нэгэ хүндэ сүүдхэ соо 1000 түхэригтэ. Һая ошоһон уладууд зан­шалта харгыгаар ябадаг: Чингис хаанай талмай, Ган­дан-дацан, Чингис хаанай 40 метр үндэртэй хүлэр болон үндэһэтэнэй хүреэлэн - Тэ­рэлж.

Түрүүшынхиеэ ерэһэн аяншалагшад морёор, тэмээн дээрэ ябаха, һур харбаха, бүргэд шубууе үргэжэшье туршаха. Заншал­та ёһоор аяншалагшад ехэ һонирхожо, гайхаһан шарай­нуудые хээд ябадаг. Харин дүршэлтэй аяншалагшад Монгол ерэхэдээ, Улаан-Ба­атар оронгүйшье, саашаа Хар-Хорин, Гоби, энергиин хүсэ шадалай, ажалша мал­ша арад зоной заншалтай байрада түбхинэһэн газар­нуудаар ябадаг.

«Их дэлгүүр» гээшэмнай монгол ороной бренд бо­лонхой. Тэндэ ороходош­ни шууяан, наймаашадай шанга хашхаралдаан, Рос­сида бүтээгдэһэн “Буханка” сооһоо немецүүд буужа байха, узбегууд өөрынгөө үндэһэн хоол – пловоо, мя­хаяа шаража байха. Адаг- лажа байхадамнай дунда зэргын хоер автобус ерээд, тэндэһээнь гушаад хитадууд буужархиба. Хилын хаалгаа­тай байхада, тэдэ зон яагаад шургажа гарааб гэһэн асуу­дал толгойдом харюугүйгөөр үлэшөө.

3-дахи дабхарта Наада­май һайндэртэ зорюулжа, үнэтэй аяга табагай най­маашад үндэһэтэнэй эдеэ хоолой амталга үнгэргэжэ байгаа. 5-дахи дабхарта га­рахадамнай одоо яблохын унаха газаргүй, зон дүүрэн. Солонгосой, Англиин, Ин- диин, Польшын болон бусад гүрэнүүдэй яһатан ябажа байгаа. Хубсаһа хунар хэм­жэнэ, энэ тэрэ эд бараа хургаараа дайран харанад бэлэй. «Их дэлгүүртэ» сэн­гынь тиимэ үнэтэй бэшэ. Тиин Монгол гүрэн дэлхэйн экономикодо оронхой. Улаан- Баатар хото гээшэмнай ехэ­хэн дэлгүүр болоно. Баруун Солонгос болон Турциһээ эд бараан асарагдана. Бодожо үзэхэдэ, хитадууд аалиха­наар наймаанай һуурияа тэдээндэ гаргажа үгөө хаш. Харин хитадай хубсаһа үшөө ”Наран туул” гү, али “Захаа” дэлгүүрнүүдтэ наймаалагда­на гээд мэдээсэгдээ.

Ямар хоол эдихэ тухай асуудал хурсаар гарадаггүй. Бүхы эдеэн соонь мяхан. Одоо нэгэ табаг шүлэндэнь һайнаар садажа абахат. Теэд пандемиин үедэ оро­ходоо хоол баридаг багахан газарнууд үсөөн болоод байна. Тахал өөрын хуби­лалта оруулаа гээшэ ааб даа. Харин тэрэ бэрхэшээл шиидхэгдэмээр юм. Аянша­лагшадай олон болоходо хоол баридаг газарнууд нээгдэхэл байха. Өөрынь үндэһэтэнэй хоол яһала эл­бэг болонхой. Ковидай үедэ өөрын үйлэдбэриеэ яһала дэмжээ хаш даа. Жэмэс, үлирһөөр амтатай унда хэ­дэг болоһониинь анхармаар байгаа.

Юу хаража һонирхохоб?

Наадамай үедэ Улаан-Баатарта зон олон, хүхилгын газарнууд булта ажалла­на, һайхан үндэһэтэнэй хубсаһаяа үмдэһэн зон ниитэ хотын талмай дүүргээд байгаа. Зунай һайндэрэй хоёр үдэр урдахана эндэ «Монгол дээл» гэһэн үндэһэн хубсаһанай урилдаан үнгэрөө. Эдэ олон зоной байдал аалихан, хүдөөдэ байһан шэнги даруугаар ал­халнад һэн. Харгын жолоошодшье ехэ тэсэбэритэй. Харин айлшалан ерэһэн аяншалагшад урилдаан соо үндэһэтэ хубсаһа хунар, эд бараа, бэлэг гэхэ мэтые ху­далдан абанад. Нэгэ хэды са­гай үнгэрхэдэ Сүхэ-Баатарай талмай үнгэ бүриин һайхан дээлнүүдые үмдэһэн зоноор бурьялжа эхилээ. Олон хари гүрэнүүдэй фото буулгагшад үрдижэ ажалаа хэжэ бай­на бэлэй. Энэ харалганда жаахан үхибүүдэй жагсаал ехэ зондо һайшаагдаа. Мон­гол дээлнүүдээ үмдэһэн, уг угаараа илгаатай байхань һайшаалтай. Үндэр наһатайшуул, залуушуул, оюу­тад, бөөнүүдшье заншалта хубсаһаяа үмдөөд ябанхай һэн. Үнэхөөр энэ һайхан хэ­рэгые үгэнүүдээр дамжуул­хын аргагүй.

Манай Амраа нүхэр “Со­ёлой Тов Үргөө” соо хул­гайгаар дахуулжа, засаг газарай захилай тоглолтын бэлэдхэл харая гэжэ дурад­хаа. Тэрэ концертдэ нэгэ дороо хүгжэмэй дүрбэн оркестр хабаадана. Оперо, балет, хоор, үндэһэтэнэй те­атр, дуушад – хамта дээрээ манай сэдьхэлдэ ехэ баяр үлөөгөө. Теэд хэзээ дахин тиимэ концерт орожо ха­рахабибди? Ерэхэ үдэрэй һүни Монголой урдаа хараха дуушадай тоглолто болохо байгаа. Бидэнэй заримам­най ошоо, зариман ошохо шадалгүй байгаабди, хоёр хүлнай эсэшөө. Ошоһон зом­най шанга гэгшын аадарта сохюулаа. Тэрэ талмайһаа холо бэшэ байһандаа зо­хид буудалайнгаа сонхоор тэрэ дуунуудыень шагнаха аргатай байгаабди. Ямар һайхан хоолойнууд дуулааб даа. Үглөөдэрынь тала руу аяншалгада гаража, һэеы гэрнүүд соо хонохо байга­абди. Харин тэрээн тухай хожом бэшэхэб.

Эрдэни РАДНАЕВ оршуулба