«Би нэн түрүүн хүн гээшэб!»

Намтарһаань

Буряад Уласай, Сиби­риин, Россиин элитэ ниитэ ажал ябуулагша Матвей Чой­бонов 1947 оной октябриин 2-то Зэдын аймагай Инзагата нютагта түрэһэн намтартай. Буряадай гүрэнэй багшана­рай дээдэ hургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй таhагта, Улаан-Yдын эмнэлгын учи­лищида, Агын буддын шажа­най академиин гүн ухаанай эрдэмэй таhагта, Монголой Зүүн зүгэй эмнэлгын ака­демидэ hуража, бултыень амжалтатайгаар түгэсхэhэн үргэн ехэ эрдэм мэдэсэтэй багша, аргашан, ирагуу най­рагша байhан гайхамшагта хуби заяатай.

Ажалайнгаа замай эхин­дэ арба гаран жэлэй тур­шада Улаан-Yдын түргэн туhаламжын больницада ба олимпиин резервын түбтэ эмнэлгын массажистаар хүдэлhэн юм.

Удаань нангин сахилда хүртэжэ, Зэдын аймагай Сар­туул-Гэгээтэйн дасанай шэ­рээтын сэнтиидэ залагдаhан намтартай.

1990-ээд онуудта Буряадай ниислэл хотодо тэрэ үеын Россида эгээл томо эмнэлгын – зурхайн түб - Мамба дасан барюулhан габьяатай.

1990 ондо Буряад Уласай Арадай Хуралай депутадаар hунгагдаhан юм.

Дүн ехэтэйгээр хүдэлһэн

1980-яад онуудhаа уран шүлэгүүдые найруулжа эхилээд, одото заяанайнгаа зохёохы замда «Мүнхын ар­шаанай мүнгэн дуhал» (1996), «Мүнхэ зулын толон доро» (1997), «Минии нүхэд — ами­ды бурхад» (1999), «Наhанай табисуур» (2005), «Ами наhанай алтан зүргэ» (2007), «Долгилоо шүлэгүүд» гэhэн номуудай авторынь боложо суурхаhан намтартай.

«Минии нүхэд – амиды бурхад» гэhэн шүлэгүүдэй согсолбори-номынь Смо­ленск хотын хэблэлдэ «нара хараhан» байна. Шэнэ ном­той танилсалга-түлөөлгэнь Россиин элитэ уран зохёол­шодой хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэжэ, үндэр сэгнэл­тэдэ хүртэhэн. Виктор Смир­нов гэжэ ирагуу найрагша иигэжэ бэшэhэн байна: «Чойбоновой шүлэгүүд элшэ гэрэлээр сасарhан асари ехэ hүлдэтэ удха шанартай…». Тэрэ үеын хэлэ бэшэгэй эр­дэмтэд болон уран зохёол шүүмжэлэгшэ мэргэжэлтэд М.Р.Чойбоновой буряад шү- лэгэй найруулгые буддын шажанай гүн ухаанай сэсэн мэргэн ба оёоргүй гүнзэгы баримтата ажаглалнуудаар баяжуулhан тухайнь онсо тэмдэглэhэн.

Буряадай элитэ хүгжэм зохёогшод Матвей Рабдано­вичай олон шүлэгүүдтэ аялга хүгжэм найруулжа, уянга­та дуугаар зэдэлүүлhэн. Хотын үндэр тайзангууд дээгүүр, юрын хүдөөгэй соёлой байшангууд соогуур, ажаhуугшадай гэртэ жэгүүртэ дуунай аялгын дээ­жээр тэдэнь зэдэлhээр…

Уран зохёолшодой хол­бооной түрүүлэгшын тушаалда хүдэлхэдөө, Матвей Чойбонов оюун бэлигтэй Буряадай найруулагшадай нэрэнүүдые мүнхэлхын түлөө оролдоhон. Тэдээн сооhоо эгээл мэдээжэнь Хориин аймагта зогсодог: Цырен-Дулма Дондокова ба Цырендулма Дондогой хоёр­то - алдар суута буряад ира­гуу найрагша эхэнэрнүүдтэ зорюулhан дурасхаалай нан­гин хүшөө.

Мүн лэ Матвей Чойбонов Буряадай гүрэнэй универси­тедтэ Доржи Банзаровай нэ­рые бусаахын тулада ехэ хэм­жээ ябуулhан гэжэ эли. Yшөө тэрэнэй оролдолгын хүсөөр түрүүшын буряад эрдэмтэнэй дурасхаалта хүшөө түрэл Зэ­дын аймагтань бодхоогдоhон.

Арбан хоёр алтан жэлнүүд

Баяр ёhололто хэмжээндэ Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева түрүүтэй элитэ уран зохёолшод, по­эдэй түрэһэн Зэдын ай­магай түлөөлэгшэд, хасаг сэрэгэй офицернүүд, дээдэ hургуулинуудай оюутад болон Матвей Чойбоновой ирагуу шүлэгүүдтэ дуратай уншаг­шад хабаадаhан байна.

Уянгата үдэшын үргэл- жэлэлдэ Матвей Рабдано­вичтай суг хамта хүдэлhэн зониинь нүхэрөө үгылэн гуниглажа, арюун дурсалга­нуудаараа хубаалдаа.

- Матвей Чойбонов 2007 – 2019 онуудта Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшын тушаалда амжалтатайгаар хүдэлhэн. Эдэ 12 жэл манай зохёохы эмхиин ёhото ал­тан жэлнүүд байгаа, - гэжэ Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Россиин эрдэм hуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ Людмила Семёнова онсо тэмдэглэбэ.

Буряад Уласай габьяата багша, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, арадай поэт Нина Артугаева:

- «Ёhото эрын дотор сэдь­хэлдэнь эмээлтэ хазаарта морин багтаха» гэhэн бу­ряад арадай сэсэн үгэнүүд Матвей Чойбоновой абари зан тобшо тодоор харуулна. Ехэ баян дэлгэр, уужам са­гаан сэдьхэлтэй хүн hэн даа. Хүгшэн залуу, ород буряад, нэрэтэй солотой, юрын боро – ямаршье хүнүүдтэ илгаагүй жэгдэ зохидоор, хүндэлжэ хандадаг байhан. Ямар нэгэн ушараар хэды ехээр уурла­башье, тэрэ дары сухалынь тараад, миhэржэ ябаха. Хүндэ хоролхожо, үhөөрхэжэ оройдоошье байгаагүй. Түрүүлэгшын тушаалда ябаха­дань, элдэб ушарнууд, хүндэ сагууд болоо ааб даа.

Уран зохёолшодой холбооной гэшүүдые үмсынгөө «Истана» автобу­соор шэрэжэ, Буряадай бүхы шахуу аймагуудай уншагшадтай уулзалга­нуудые үнгэргэhэниинь мартагдадаггүй.

 Тиихэдээ бүхы бензинэй мүнгэ өөрөө даахаhаа гадна, хар­гын хоол баридаг газарнуудта маанадые оруулжа эдеэлүүлээд, баhал өөрөө түлэдэг hэн. Тии­гэжэ уран зохёолшодые нэгэтэ бэшэ өөрынгөө мүнгөөр Монгол гүрэнөөр аяншалуулhан юм.

Ехэ зиндаатай лама, элитэ арадай аргашан hэн тула, үзэл үзэжэ, нангин бүтээлнүүдые үйлэдэжэ, үбшэнтэниие аргалжа, хара хүлhөөрөө олоhон мүн- гэнэйнгөө ехэхэн хубиие Уран зохёолшодой холбоондо гарга­шалдаг байhан.

Нина Тогтохоевнагай саашань үргэлжэлүүлhээр, Матвей Чойбоновой наhанай нүхэр Долгор Дугаровна иигэжэ хэ­лэдэг байhан ха: «Утаhан хол­боогоор уран зохёолшодтоёо хөөрэлдэхэдөө, нюур шарайнь гансата сэлмэг hаруул, хүхюутэй боложо хубилдаг. Уран зохёол­шодтоо бултандань эльгэлэн мээхэйрдэг, аргагүйгөөр магтадаг».

«Инзагатын вальсын» хүгжэм доро

Yндэhэтэнэй номой санда үнгэргэгдэhэн Матвей Чойбо­новой дурасхаалта үдэшые «Аза хүсэл» гэhэн арадай аман зохёолой бүлгэм дуу хүгжэмөөрөө шэмэглэhэн байна. Урдын бу­ряад үреэлнүүдэй хажуугаар Матвей Чойбоновой шүлэгүүд гүйсэдхэгдөө.

Мүн лэ Буряадай Г.Ц. Цыдын­жаповай нэрэмжэтэ Оперо ба баледэй академическэ театрай дуушан Чингис Иванов Матвей Чойбоновой үгэнүүдтэй «Инза­гатын вальс» гэжэ түрэһэн ню­тагайнь гимн гүйсэдхэжэ, бүгэдэ сугларагшадые хужарлуулаа.

Номой сангай ниитэ холбоо- ной талаар мэргэжэлтэн Дмитрий Кушеев арадай поэдэй наhанай намтараар элидхэл хэhэн байна. Удаань Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүд Нина Артугаева, Анна Виноградова, Галина Базаржа­пова-Дашеева, Людмила Семё­нова, Татьяна Григорьева гэгшэд үгэ абажа, дулаахан дурсалгануу­даараа хубаалдажа, олоной сэдь­хэл уяруулаа.

Һайндэрэй үргэлжэлэлдэ «Зэдын аймагай номой сангуудай системын түб» гэhэн муни­ципальна эмхиин захирагша Сэсэг Цыренова, Зэдын аймагай эрдэм hуралсалай хүтэлбэриин даргын уялга гүй-сэдхэгшэ Оль­га Прушенова гэгшэд, Матвей Чойбоновой түрэhэн нютагай түлөөлэгшэд баяр баясхаланта үгэнүүдээ зорюулжа, олоной ан­харал татаа юм.

Һаяхана үнгэрhэн Матвей Чойбоновой шүлэгүүдэй онлайн – мүрысөөндэ илагша, Дээдэ- Үшөөтэйн дунда hургуулиин 9-дэхи ангиин hурагша Камил­ла Ванчикова уран hайханаар шүлэг уншажа, hайндэрые шэ­мэглээ.

Түгэсхэлдэнь Матвей Чойбо­новой шүлэгүүдэй мүрысөөндэ илаhан Дээдэ-Үшөөтэй ба Ин­загата нютагуудай hургуулиин hурагшадые шагналгын баяр ёhололнууд үнгэргэгдөө. Буряад Уласай Yндэhэтэнэй номой сангай зүгhөө үхибүүдтэ лауреадай дипломууд ба дурасхаалта бэлэгүүд барюулагдаба.

Хүхюутэй абари зантай һэн

Тус статьягай автор нэгэ­тэ бэшэ Матвей Чойбоновтой уулзаhан, интервью абаhан золтой заяатай. Yнгэрhэн сагай хугасаада Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Агын той­рог руу хүндэтэ айлшадай зэргэ­дэ уригдадаг байhан. Тэрэ үеын тойрогой сурбалжалагшадта Матвей Рабданович нэн түрүүн сог залитай хошон зугаануудаараа, хүхюутэй абари зангаараа хадуугдаhан.

Матвей Чойбоновтой түрүүшынгээ интервьюдэ табиһан түрүүшымни асуу­дал мартагдадаггүй: «Та үндэр зиндаатай лама, элитэ арадай аргашан, хасагай генерал, суу­та ирагуу найрагша гэhэн тад ондо ондоо шэнжэ шанартай мэргэжэлтэ үүргэнүүдтэй байжа гайхуулнат. Тиигээд нэн түрүүн та өөрыгөө хэмби гэжэ мэдэрэн тоолодог байнат? Матвей Раб­данович энеэбхилээд: «Би нэн түрүүн Хүн гээшэб!» - гэжэ харюусаа hэн.

«Һайн хүн ехэ хэмжээнэй байха ёhотой» гэhэн үгэнүүдые тэрээндэ зорюулмаар. Мантан томо бэетэй, уужам үргэн, баян дэлгэр сэдьхэлтэй, арюун сагаан hанаа бодолтой, ялас гэмэ оюун бэлигтэй хүн байhан. Алишье талаараа үндэр ехэ амжалтануудые туйлаhан, буряад арадаа суурхуулhан габяатай Ехэ Хүн!