Этигэл түрүүлһэн «Хараасгайхан»

ЮНЕСКО-гэй шиидхэбэреэр буряад хэлэн «severelyendangered» гэhэн тэмдэглэлтэйгээр хосоржо байhан хэлэнүүдэй «Улаан ном» соо оруулагдаhан. Уласхоорондын энэ эмхиин мэргэжэлтэдэй тобшолол­тоор, 2030 он хүрэтэр дэлхэй дээрэ буряад хэлэн огто хэрэглэгдэхэеэ болижо, хосоржо hалаха заяатай. Хэлэн хосорбол – арад хосорхо гэжэ бүгэдэндэ мэдээжэ.

Теэд hүүлэй жэлнүүдтэ Буряад орондо түрэлхи хэлэеэ сахин хүгжөөлгын талаар ябуулагдаhан хэмжээнүүдэй ашаар ЮНЕСКО-гэй уридшалан гаргаhан багсаам- жалай хүсэлдэхэ болзорынь саашалуулагдаа гэжэ тоосоогүй.

Тиигээд оюун бэлигтэй, үндэр эрдэмтэй манай багшанарай элинсэгүүдэйнгээ хэлые сахин хүгжөөхын тулада үнэнхэ зүрхэнhөө оролдоhон жэшээнүүд: «Буряад хэлэн хэзээдэшье хосорхогүй, саа­шадаа хүгжэн hалбарха!» - гэжэ ехэ этигэл ба найдал түрүүлнэ.

«Түрүүшын хараасгайхан»

Ц. Иринчинова ба А. Абидуева гэhэн хүндэтэ багшанарай «Let’s speak English and Buryat» гэжэ hуралсалай ном буряад хэлэ шуда­лалгын шэнэ аргануудай «түрүүшын хараасгайхан», ёhото «хубисхалта» хэрэгсэл гэжэ тоосоогүй. Буряадhаа сэхэ англи хэлэн дээрэ оршуулга- нуудтай тус ном мүнөө үеын буряадуудай, илангаяа залуу үетэнэй ухаан бодолдо hурамхи боложо шэнгэhэн заршамуудые эбдэжэ, хари хэлэнтэй хамта түрэл хэлэндэ hургаха үүргэтэй. Жэшээнь, «гэр» гэжэ үгые англи хэлэн дээрэ оршуул- хын тулада үхибүүнэй толгойдо заабол нэн түрүүн ород «дом» гэhэн үгэ түрэдэг. Ород үгэнүүд манай дотор мэдэрэлэй зэргэдэ түрэл буряад үгэнүүдые түрижэ эхилhэн, тэрэнь ородоор «условный рефлекс» гээд нэрлэгдэдэг. Академик И. Павловай онсо тэмдэглэhээр, «условно реф­лексые» усадхахань орёо хатуушье hаа, боломоор.

Ёhото хоморой бестселлер болоhон тус hуралсалай ном hургуулиин hурагшадташье, тэдэнэй гэртэхиндэ­шье буряад ба англи хэлэнүүдые шу­далхын хэрэгтэ адли зэргэ туhалха аргатай.

Тэрэ ямар байдалда, ямар аргаар байгуулагдааб?

Буряадhаа сэхэ англи хэлэндэ оршуулна

- Би наhанайнгаа замда ухаа­тай бэрхэ, талаан бэлигтэй олон багшанарта заалгаhан ба суг хам­та хүдэлhэн золтой хуби заяатайб, - гээд, Цырегма Бадмадоржиевна хөөрэнэ. Тиигээд намайе hургаhан Хойто-Агынгаа ба саашадаа суг хам­та хүдэлhэн Агынгаа багшанарай эрхим методическа аргануудые болон hургаалнуудые хэрэглэжэ, хэшээлнүүдые hонирхолтойгоор ба аша үрэтэйгөөр үнгэргэхые оролдо­жо ябанаб.

Yшөө тиихэдэ буряад зоной түрэл хэлэеэ мартажа эхилhэн байдал за­луу багшын зүрхэ сэдьхэл зобоодог байгаа. «Бүхы арадууд үндэhэн хэлэн дээрээ ярилдадаг: монголнууд – монгол, испанцууд – испан, японууд – япон. Юундэ буряадууд түрэлхи хэлэеэ сэгнэнэгүйб?» гэhэн hанаа бодол орхидоггүй hэн ха.

Тиигээд 2010 онhоо эхилжэ, Цы­регма Бадмадоржиевна ород хэлэ хэрэглэнгүй, буряадhаа сэхэ англи хэ­лэн дээрэ оршуулгатай хэшээлнүүдые үнгэргэжэ эхилhэн байна. Түрүүшээр ганса нэгэн үгэнүүдээр эхилээд, саа­шадаа буряад-англи үгэнүүдые бүлэг бүлэгөөрнь hурагшадта сээжэлдүүлжэ эхилhэн юм. Жэшээнь, «hургуули – самбар, дэбтэр – ном – гуурhан» г.м.

Тиигэhээр багшын байгуулhан шэнэ методикын аргануудтай бүхэли зузаан хабитаhан сугларhан ушартай. 2017 ондо Цырегма Бадма­доржиевна тэрээнээ Забайкалиин гүрэнэй университедэй хари хэлэ­нэй факультедэй багша Раиса Генна­дьевна Жамсарановада харуулhан байгаа. Тэрэнь үндэр сэгнэлтэ үгөөд, халуунаар дэмжэжэ, оюутадай хэрэг- лэхэ хүдэлмэриин дэбтэр болгожо хэблүүлhэн. Мүнөөшье тэрэ буряад- англи хэлэнэй дэбтэр Шэтын уни­верситедтэ хэрэглэгдэдэг гэжэ эли.

2018 ондо Цырегма Бадмадор­жиевна тус дэбтэрээ Буряадай эрдэм hуралсалай политикын ехэ hургуулиин танхимай доцент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Арюна Нарановна Абидуевада харуулха­дань, тэрэнь мүн лэ үндэрөөр сэг­нэжэ, дэмжэлтэ үзүүлhэн түүхэтэй. Арюна Нарановна hуралсалай дэбтэртэ шэнэ эрдэм шэнжэлэлгын хэрэгсэлнүүдые нэмэжэ баяжуулаад, ном болгожо хэблэхые дурадхаhан байна. Уданшьегүй хүдэлмэринүүд ябуулагдажа, байгша 2022 ондо бу­ряад-англи хэлэнүүдэй hуралсалай ном «нара хаража» хэблэгдэhэн ушартай.

«Жороо үгын жолоогоор…»

Шэнэ hуралсалай ном соо бу­ряад-англи хэлэнүүдэй үзэгүүдhээ эхилээд, бүхы байдаг грамматикын ба фонетикын талаар дүримүүд зэргэсүүлээд үгтэhэн. Yнгэтэ гоё зурагуудаар шэмэглэгдэhэн. Анг­ли хэлэнэй шудалалгада үхибүүд дугаарлаhан тоонуудай нэрэнүүдтэ илангаяа олон алдуунуудые гаргадаг гэжэ эли. Тиимэhээ тоонуудай сэ­дэбтэ онсо анхарал хандуулагдаhан. Мүн лэ жэлэй дүрбэн саг, hаранууд болон бусад сэдэбүүдээр зураг зура­ха, зурагуудые шэрдэхэ, шүлэгүүдые сээжэлдэхэ гэхэ мэтын hонирхолтой даабаринуудтай.

Yшөө тус ном соо Ц.Иринчиновагай буряад ба англи хэлэнүүд дээрэ өөрын найруулhан шүлэгүүд анха­рал татана. Тэрээнhээ гадуур сэсэн hургаалай оньhон үгэнүүд ба жороо үгэнүүд хоёр хэлэн дээрэ үгтэhэн.

Yшөө Буряад орон, Агын Бу­ряадай ба Усть-Ордын Буряадай тойрогууд тушаа түүхэтэ зохёолнуу­даар баяжуулагдаhан, хүүгэдэйшье, бүдүүншье зоной hонирхол татамаар ном гэжэ тоосоогүй.

Цырегма Бадмадоржиевнагай тэмдэглэhээр, жороо үгэнүүдые сээжэлдүүлхэдэ, үхибүүд түргэн хэ­лэндэ hурадаг. Тиимэhээ багша тус сэдэбээр онсо анхаржа хүдэлдэг заншалтай юм. Буряад ба англи хэлэнүүд дээрэ адли удхатай жо­роо үгэнүүд хаанашье олдохогүй гэжэ эли. Тиимэhээ багша тэдэниие өөрөө найруулжа зохёодог. Гэртэ­эшье, үйлсэдэшье, трамвай соо- шье ябахадаа, зоной элдэб янзын үгэ хүүрнүүдые, абяануудые анха­ран шагнажа, ябууд дундаа жороо үгэнүүдые зохёожорхидог.

Тиигээд тэдээниие сээжэлдэ­хын хэшээлнүүдэй үедэ үхибүүд ехээр хүхилдэжэ энеэлдэдэг даа. Хэлэнүүдынь элдэб тээшээ түргэн эрьелдэжэ дуугархадаа, элдэбын абяанууд дуулдажа, нээрээшье энеэдэтэй байдаг. Тиигэжэ хүхюутэй нааданай байдалда hурагшадта буряад, англи ба француз хэлэнүүд дээрэ өөрынгөө зохёоhон жороо үгэнүүдые сээжэлдүүлдэг. Эндэ англиин эрдэмтэнэй байгуулhан тус­хай аргын гурим хэрэглэдэг: жороо үгэнүүдые түрүүшээр яаруугүй ааляар хэлэжэ эхилээд, саашадаа улам-улам түргэдхэдэг заншалтай.

Хари хэлэнүүдэй багшанарай най­руулжа хэблэhэн номой гол зорилго - үхибүүдые ба бүдүүн зониие түрэл буряад хэлэндэнь hургалгын хэрэг!

Цырегма Бадмадоржиевнагай онсо тэмдэглэhээр, үнгэрэгшэ зу­най хаhада Байгалай эрьедэ буряад хубсаhанай моодын үзэсхэлэнтэ hайхан харалган үнгэргэгдөө. Гансал үндэhэн заншалта хубсаhаяа ород хэлэн дээрэ түлөөлhэниинь ехэ ша­налалтай!

Оюун бэлигтэй ирагуу найрагша

Буряад-англи хэлэнэй hуралсалай номой автор Цырегма Иринчинова – буряад, ород ба англи хэлэнүүд дээрэ шүлэгүүдые зохёодог оюун бэлигтэй ирагуу найрагша. 2022 ондо «У Бре­гов горного ручья» гэжэ буряад-ород хэлэнүүд дээрэ, «Заяанаймни зүргэ» гэжэ буряад, ород, англи хэлэнүүд дээрэ шүлэгүүдэй согсолбори – номуудые хэблэhэн байна. Рецензентнүүд – Америкын мэргэжэлтэн Э.Руохоми, БРИОП -ой кафедрын доцент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, англи хэ­лэнэй багша А.Н.Абидуева, Россиин президентын дэргэдэхи РАНХигГС-эй Шэтын таhагай нэмэри эрдэм hуралсалай түбэй захирал Б.Б. Ни­маева, Россиин габьяата артист, Рос­сиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Д.Н.Сультимов юм.

Элдэб гүрэнүүдэй ехэ эрдэмтэдэй ба уран зохёолшодой үндэр сэгнэл­тэдэ хүртэhэн шүлэгүүд юрын уншаг­шадай зүрхэ сэдьхэл хужарлуулха уран үгын эди шэдитэй.