Дүрбэн тэгшэ бэлигтэй бэлэй

1977 ондо Захааминай аймагай Санагын дунда һургуули дүүргэһэн һурагшад Викулий Шагдурович Хадаев багшынгаа 90 жэлэй ойдо зорюулжа, нэрэ алдарыень мүнхэлһэн олон тоото шабинарайнь, нүхэдэйнь, хамта хүдэлһэн багшанарай дурсалгануудые ном болгожо хэблэбэ гэһэн үүсхэлыень баяртайгаар соносожо, дэмжэжэ, Викулий Шагдуровичтай эб хамта хүдэлһэн тухайгаа дурсабаб.

Һургуулида һурахадаа, Викулий Шагдуровичта заалгаагүй һэм. Тоо бодолгымнай багша Роза Цыренжа­повна Пунсыкова ханяаха яаха гэжэ мэдэхэгүй, үхибүүдыньшье ехэшэг болоһон, Санжайжап Дамдинович гэрэйнгээ ажал няд байтар хээд байха даа, нэгэшье үдэр ажалаа орхидоггүй байгаа. Нэгэтэл айма­гай суглаанда ошоходонь, Викулий Шагдурович нэгэ хэшээл манай класста үнгэргөө һэн. Энэ хэшээл юугээрээ мүнөө, 50 жэл үнгэрһэн хойно, һанагданаб гэхэдэ: тэрэ хэ­шээлдэ тоо бүридхэлэй “ - “ гээшые гараха байгаабди: “ – “ гэһэн тэмдэг юундэ тоонуудай урда табигданаб, миин тоонуудта орходоо, юугээрээ ондооб гэжэ багша ойлгуулхадаа, градусник-термометр жэшээ болгоо һэн. Эндэһээ оролдосотой аад, ямар һанаамгай багша байгааб гэжэ ойл­госотой болоно. Эрхим бэрхэ багша байхаһаа гадна, Викулий Шагдуро­вич дүрбэн тэгшэ бэлигтэй, уран на­рин, ямаршье хэрэгтэ тон харюусал­гатайгаар хандадаг байһан юм.

Тааража хүдэлөөбди

Санагынгаа һургуулида хамта хүдэлжэ байхадаа, нютагайнгаа үзэмжэтэ байгааляар, түүхэ домогуу- даар, угай бэшэгүүдээр, уран зура­гаар һонирходог бидэ хоёр ехэл таа­раа һэмди. Түрэл һургуулиингаа ойн баярта бэлэдхэлэй эхилхэдэ, шэмэг- лэлэй ажал хэлсэжэ, бүри дүтэ бо- лообди. Баярай жагсаалай үнгэргэхэ гурим-сценари найруулхадаашье, Дынцэма Жамсаевнатай жагсаал хүтэлхэдөөшье, хүндэтэ айлшадаа хэнииень хэн гэжэ хүндэлэн дуу­дахадаашье, аха заха багшанартай, илангаяа Викулий Шагдуровичтайл зүбшэгшэ бэлэйбди. Һургуулидаа хизаар ороноо шэнжэлгын кружок хүтэлбэрилжэ эхилхэдэмни, Викулий багша баян дүй дүршэлөөрөө ху- баалдажа, ехэтэ туһалаа һэн.

Аймагайнгаа хизаар ороноо шэнжэлэгшэ эдиршүүлые абажа, Хяагтын В.Н. Обручевой нэрэмжэтэ музейдэ үнгэрхэ республиканска хуралдаанда ошохо даабари абабаб. Нэн түрүүн хэниие абажа ошохоёо шэлээд, элидхэлнүүдыень бэлдэбэбди. Тиигээд лэ тэдэндээ хэрэгтэй үзэмжэнүүдые бэлдэхэ хэрэг га-раба. Викулий Шагдуровичтаяа музей соогуурнь ябажа, яһала юумэ суглуулжархибабди. Тии- гээд лэ хайшан гээд үзэсхэлэн үзэмжэтэйгөөр табихаяа хэлсэжэ, һургуулиин захиралай үргэн ехэ шэрээ дээрэ дэлгэгдэдэг хүхэ но- миндол ногоон хилэн хушалтые “энэтнай хуушараа ха юм” гэжэ бай- жа эрижэ абаа бэлэйбди. Тэрэнээ ямаршье оёдолшонһоо үлүүгээр эсхэжэ, няд байтар тааруулбабди. Тэдэ бүгэдэнөө яажа утын харгыда абажа ябахаяа зүбшэжэ, нариихан ута хабтагайхануудаар нэгэ аятайхан хобто, нээгдэхэ хабхаг дээрэнь “Захаамин, Санагын һургуули” гэжэ бэшээд, өөрөөшье үзэмжэ болохоор- нь бүтээбэбди. Тиигэжэ яһала ураг- шатай ябажа, түрүү һуури эзэлээ бэлэйбди.

Санага-Булагай хуудаһанууд

Хяагтада баһа нэгэ һонин ушар болоо һэн. Захааминай эдиршүүлые хүлеэжэ байһандал, музейн гол үзэмжэдэ нээлгээтэй номой нюур дээрэ Санагын дасан тухай бэшээ­тэй байбал даа. Тэрэ XX зуун жэлэй эхин багаар Буряад ороноор ябажа гараһан аяншалагшын замай тэмдэг- лэл байгаа. Тэндэ иигэжэ уншабаб­ди: “Ключевскойн харуулда (Хубис­халай урда тээ Санагын голой түбые Булаг гэдэг байһан, тиигээд эндэхи хасагуудай караулые ородшолжо, Санага-Ключевская гээд, богонёор Ключевская станица гэжэ нэрлэһэн. - Ред.) баян хасагуудай, наймааша­дай байшан гэрнүүд олоороо байна. Эндэхи ород, буряадшье, нэгэ хитад - наймаашад тордиһогүйгөөр буряа- даар хөөрэлдэнэ. Тэдэнэр эндэһээ ехэнхидээ тарган малнуудые Эрхүү, Дээдэ-Үдэ, Хяагта абаашажа най­маалаад, тэндэһээ эд бараа, багажа зэмсэгүүдые асардаг байна. Шанга наймаашад эндэхи дархашуулай уран бүтээлнүүдые, үнгэлэй (ларза), бугын шуһан, эбэр, баабгайн дом­хи, булган, халюун, зээгэн гэхэ мэтэ ангуудай арһа Хитадта үнэтэйгөөр худалдажа, шүрэ, хуба, субад, но­мин гэһэн олон зүйлэй эрдэниин зүйлнүүдые, торго хоргой асардаг. Эндэхи зоной архи уудаггүйнь гай­халтай юм. Энэ ушар болбол Сана­га-Булагай дасанай шэрээтын үүргэ гэжэ зон хэлэнэ. Гансал шагалзаха (хаарта наадаха) ехэ дуратай. Зарим хүн унажа ябаһан морёошье алда­даг ушарнууд байһан юм ха. Һая нээгдэһэн Санагын-Ключевскойн церковно-приходской хоёр классай һургуулида ород, буряад хасагуудай хүбүүд һураха эрхэтэй”.

Зуу гаран жэлэй үнгэрһэн хойно уншахада, мүнөөнэйхитэй, засаг түрын, хэдэн үе хүнүүдэй үнгэрһэн сагтай сасуулхада, энэ ямар һонин- шье, удхатайшье, бодолнуудыешье түрүүлмээр гээшэб...

Үглөөдэртөө бэлдээд...

Республикын хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй Хэжэнгэдэ үнгэрхэ семинар-зүблөөндэ аймагһаа хабаадалсаха болобоб. Хэдэн эдиршүүлыешье бэлдэхэ даабари­тай байгааб. Шабинараашье бэлдэ­хэдээ, яһала дүршэлтэй болошоһон би өөрөө шударгыгаар бэлдэнэб. Теэд үзүүлхэ, харуулха зүйлнүүдээ холын замда яажа абаашахаб гэжэ баһал Викулий Шагдуровичтаяа зүбшэбэбди.

Хэжэнгэдэ болоһон хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй семинар- зүблөөндэ бүхы юумэнүүдээ гэрэл зурагта буулгаад абаашаха гэлсэ­бэбди. Теэд тэрэнээ яажа харуул­хаб – альбом соогуур няажархёод, олоной дунда иража байхагүй ха юмши. Тиимэһээ бүхы зурагуу­дайнгаа багтахаар хойноо тулгатай гурбан самбархануудые хэбэбди. Теэд зурагуудаа няажархиха бэ­шэш, мүнөөнэй “скотч” гээшэ хараг­даа, дуулдаашьегүй байгаа. Жэжэ хадааһа суглуулаад, алхатаяа абаад ябамаар ааб даа, тиигээд лэ олоной урда тээ хадажа, алхадажа байха аалши? Тииһээр байтараа, Вику­лий багшамни (би ходо “Багша-а” гэжэ хандадаг байгааб) зурагуудаа наанаһаань шэлээр хаажа барюулая гэжэ дурадхаба. Эдэ олон зурагуудта хэды гээшын шэл хэрэгтэй болохо гээшэб, үшөө теэд хэмнай, хэды соо тэдэниие зүһэхэб даа гэжэ бинь маргажа байбаб. Багша энеэбхилжэ: “Һанаагаа бү зобо, үглөөдэртөө бэл­дэжэрхихэб”, – гэжэ найдуулаа бэлэй.

Үглөөдэрынь музейдэ ерэхэ­дэмни, нэгэ хэмжүүрэй тэбхэрхэн шэлнүүдые табижархиһан багшам­ни маһайжа угтаба. Тиихэдэл шэл гээшэмнай нилээн хүндэ зүйл гэжэ ойлгоо һэм. Шабинарайнгаа тоогоор хубаажа, наймаанай боро саарһанда орёожо бэлдээ бэлэйбди.

Аймаг бүхэнэй түлөөлэгшэд Улаан-Үдэдэ сугларжа, хэбэд ном­хон Хэжэнгэ мордобобди. Бар­гажанай, Хурамхаанай, Яруунын бүлэгүүд сэхэ Хэжэнгэдэ бууха байгаа. Республикаһаа бууһан хүндэтэ айлшадаа тиихэдэ Дугар­жап Баяртуев, Гвибал Бальжиров гэжэ бултанда мэдээжэ багшанар, хизаар ороноо шэнжэлэгшэд угта­жа абаа бэлэй. Тэндэ үнэхөөр һайн, удха түгэлдэр зүблөөн болоо. Бидэ­шье тэндэ амжалтатай байгаабди. Илангаяа үзэмжыемнай хаража, ехэтэ һонирхоо һэн. Энээниие урид тухайлһандаа, шабинартаа хүнэй һураа һаань, эдэ бүгэдые манай багша Викулий Шагдурович Хадаев зохёожо бүтээгээ юм гэжэ яб байтар хэлэхыень зааһан байгааб. Теэд тэ­дэмни: “Викулий Шагдурович манай багшатай хэһэн юумэл даа”, - гэжэ харюусаа һэн. Тиигэхэдэнь Түнхэнэй багша: “Тииһэн юм аал?” – гээд, ша­бинарыемнай магтаа бэлэй.

Угай һарбаалжан уранаар зохёогоо

Буряад арадай суута “Абай Гэсэр” үльгэрэй 1000 жэлэй ойе угталган түлэг дундаа ябажа байгаа. Тиихэдэ Зэдын, Сэлэнгын, Хяагтын, Захаами­най хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй эрдэмэй хуралдаанда бэлдэхэ даа­бари абабабди. Гол даабаринуудай нэгэн – угай һарбаалжан харуулжа, долоон үе, үшөөшье дээшэнь бол­бол бүри һайн, тоолохо гэжэ байгаа. Тиигээд угайнгаа домог, үшөө уг гар­бал соогоо хэнэйнь ямар габьяатай байһаниие зураглан хөөрэхэ ёһотой һэн.

Өөрынгөө уг тон һайн мэдэхэ түүхын багша Леонид Сандако­вич Норбоевто хандабаб. Тэрэ багшымнай аба Сандаг таабай су­ута үльгэршэ, домогшо, түүхэшэ, угайнгаа бэшэг хуушан монголоор найруулаад, үри үхибүүдтээ удха­лан хөөрэжэ байһан. Харин үбгэ эсэгэнь холые харагша, ерээдүйе таажа тайлбарилдаг аад, хүн зондо ойлгогдоогүй Дүжэрэй Ноён гэжэ байһан юм. Теэд дан холуур, хэдэн үе саашань харадаг хадаа тэрэ сагайн­гаа эрхээр хүсэд ойлгогдоогүй, сагай үнгэрхэдэл, үндэр наһатай үбгэд, хүгшэд засаг зургаанда дуулдашана аа гү даа гэжэ аалиханаар Дүжэр үбгэнэй хэлэһэниинь тудажа байна ха юм гэлдэгшэ һэн. Леонид Санда­ковичнай өөрынгөө хооботон айма­гайнгаа угые хэдэн үеэр шугамдан зуража, аятайханаар бүтээбэ. Тэрэ­нииень аша хүбүүн Аюрынь хөөрэхэ болобо.

Эндэ баһал Викулий Шагдуро­вичтаал хандаха болобоб. Багшам­най угаа анхаралтайгаар хандажа, бэлдээд байһан юм гү, түргэн дундань хадайтан обогойнгоо һарбаалжаниие “модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн га­зар дээгүүр” гэжэ уран гоёор томо модо зураад, гэшүүһэнүүдынь на­маалуулжа, намаанууд соогуурнь нэрэнүүдыень бэшэбэ. Хожомынь хуралдаанда иимэ уран һайханаар найруулагдаһан һарбаалжан үгы байгаа һэн. Һүүлдэл хаана-яанагүй бии болоо. Энэ һарбаалжандаа үльгэр хөөрэхэдөө бэрхэ болоһон Чингис Хадаевые “эзэн” болгожо, бэлдэжэ эхилбэбди. Тэрэ хоорондо Владимир Чимитович Балуев багша баһал хасаг угайнгаа һарбаалжан, түүхые бэлдэжэ байба. Энэ һарбаалжанай “эзэн” болгожо, “Эдир Гэсэртэ” хабаадаха гэжэ байһан энэл угай Максар Уржановые бэлдэбэб­ди.

Ухамай сэсэн бодолтой

Иигэжэ түлэг дундаа бэлдэ­жэ, үймэжэ, хүүежэ байхадамнай, дээрэһээ нэмэлтэ даабари буушаба: планшедүүд 50х70 см хэмжээнэй 5 нюурһаа үсөөн бэшэ байха ёһотой! Зай, иигээд байхадань, яадаг бэлэй: үнэхөөрөөл бага педсовет болобо даа, захиралшье, орлогшонорынь­шье, элдэбын хуралдаануудаар (планшедүүдые хэрэглэжэ) ходо яба­жа байдаг буряад хэлэнэй, түүхын, географиин багшанар зүбшэнэбди, үшөө ажалай багшашье, бэшэ эрэшүүлшье дуудагдаба. Тэрэ үедэ бүхы планшедүүд зузаан картонуу- даар лэ хэгдэдэг һэн. Теэд 50х70 см гэжэ ямар хүнэй томо толгойдо ороо юм бэ! Иимэ хэмжээнэй кар­тон хайрлангүй, гурба-дүрбыешье дабхарлажа няахада, арбан долоо сардахада, хайшаншье гээд байжа үгэхэгүй ха юм даа. Нимгэн хабта­гай модонуудаар, али фанерээршье хэхэдэ, өөрэгүй хүндэ, эбхэгдэхэ­дээ, бүри гайтай болошохо гэлдэ­нэд. Хэншьеб шэл дурадхаба, бүри хүндэл гэжэ харюусабаб, тиигээдшье шэлнүүдтэ яажа шарнирнуудые һуулгахабши?

- Мүнөө үедэ ДВП гэжэ һайн юумэн биил даа, - гэжэ Викулий Шагдурович өөртэеэ хөөрэлдэжэ һууһандал аалиханаар гүбэржэ, бодолоо элирхэйлбэ. Зариман дуулабашьегүй, дүхүү һууһан Васи­лий Санжиевич тодожо абаад лэ:

- Зай-зай, Викулий-аа, ДВП бай­на, тэрэниие, - гээд лэ, урдань ута гарнуудаа дэлгэбэ.

- Тиихэл даа, тэрээгээр лэ хээ һаа, болохоор янзатай, - гэжэ Вику­лий Шагдурович үшөөл бодолгото боложо һууһанаа мэдүүлбэ. – Шар­нирнуудые ухамайлха хэрэгтэй, һарбаалжанаа, бэшэг зурагуудтай ватмануудаа яажа торгохоёошье... Табан хабтагайш олон лэ даа, - гээд, дуугаа хуряашаба. Абяагүй байда­лые Василий Санжиевич таһалба:

- Зай, нярбамнай тэрээндэ хүрэхэ ДВП оложо, ажалай багшада тушааг лэ даа, хэмжээгээрнь тайраад лэ, Шагдуровичтаа тушаана бэзэ, - гэжэ захирал руу хараадхина. Захиралай дуугүйхэн толгойгоо халта дохихо­до, - тиигээд, Викулий-аа, Сэнгэтэ­еэ саашань ухамайлна бэзэт даа, - гэжэ унжагайрһан хөөрэлдөөгөө дүүргэел даа гэһэншүүгээр хэлэбэ. Иигээд лэ ажалнай шэнээр бусалаа бэлэй.

Бинь шабинартаяа урид бэлдэһэн материалнуудаа да­хин шэнэ хэмжээндэ оруулбабди. Викулий Шагдурович тэдэ ДВП- нүүдээ ирайлган хэбтүүлээдшье, “гармошко” болгон байлгаадшье үзэнэ. Нимгэн сад хайшалжа, хэдэн янзын шарнирнуудые хэжэ турша­жа, одоошье оншыень олобо хаш. Шарнирдуулһан хабтагайнууд одоо- шье яб байтар байгаад үгэбэд. Тии- гэжэ табан хабтагайе шарнираар холбоходонь, ута стол дээрэ табиг­дахадаа, һүртэйхэнөөр харагдаба. Юумэмнай бүтэхэнь ха юм даа гэжэ досоогоо бүтүү баярланаб. Викулий Шагдурович тэрэнээ эбхээдшье, дэлгээдшье үзэхэ юм. Тиигэһээр энэ­эндээ эдэ далбагарнуудыетнай яажа торгохо болонобибди гэжэ хараад байтараа, миһэлзэжэ, эндэш нэгэ ухаан байна гээд, намдаа:

- Загаһа хахуулидадаг утаһа (леска) хэрэглэе. Тиихэдээ хоёр шандага мухарюулхабди. Эдэ далба­гар саарһануудыешни хэжэ, абажа байхадамнай, зохид боложо үгэхэ. Эгээл шухалань гэхэдэ, аяар табан хабтагайе эблүүлэнгүй, гурбадань оруулхадамнай амаршье, хүнгэншье болохо! – гэжэ энэ орёо асуудал шиидхэһэндээ ехэл баяртай байгаа бэлэй. Иигэжэ оролдожо байхы­емнай харахадаа, шабинарнайшье урмашажа, багшанарайнгаа найда­лые ханшандань хүргэхые оролдоо һэн. Оролдосотой һурагшадые ха­рахадаа, Викулий багша өөрөөшье урмашажа, хүн зоной урда энээнээ хөөрэхэдөө, заажа харуулхаяа харан­даашуудые баряад байха юм аалта гээд лэ, угалза һиилүүртэй указка- нуудые хэжэ үгөө бэлэй.

Тиихэдэ бидэ Викулий Шагду­ровичай аша һайгаар иимэ юумэ бүтээжэрхёобди, харин бэшэ айма­гуудай түлөөлэгшэд яажа гарасал­дагша ааб гэжэ Декабристнуудай музейдэ ерээд байхадаа, ехэтэ ан­хараа бэлэйб. Утаһаа ута далбагар­нуудаа дэлгэжэ харуулха гэхэдэнь, хэнэй бэлдэжэрхиһэн тиимэ ута шэрээ байхаб даа, дэлгэхэдэньшье хажуу тээһээ харагдахагүй, сэхэ дээрэһээнь лэ үсөөхэн хүн хара­ха аргатай – эблүүлээд байлгаха гэхэдэнь, юу байжа үгэхэ һэм даа. Нэгэнэйнгээ хөөрэхын тулада, гурба- дүрбэн хүниинь шэрээгэй арада байлсажа, барилсажа байха юм. Ха­рин манайхин нэжээдээрээ эбхээтэй планшедээ абажа гараад лэ, гурбан нюуртаа бэлэн хоноолготой матери­алнуудаа харуулжа, хөөрөөн дундаа хоёр хуудаһа һэлгэжэрхинэ – ямар­шье үлүү ажал хэлтэгүй, һанаашье зоболтогүй. Бултадаа түрүү һуури эзэлжэ, Захааминай Санагын түлөө- лэгшэд эрхим гүүлэжэ ерэхэдээ, баг­шанараашье, түрэлхидөөшье бая- раар халяагаа һэмди.

Тиихэдэ Викулий Шагдуровичта­яа үни удаан хөөрэлдэжэ, энэ ажалаа саашадань үргэлжэлүүлхэ гэлсээ һэмди. Тиигэжэ аха дүү Онгорёон Абхай хоёрой, удаань Таарасхайн угай һарбаалжануудые (Санагын олонхи хүнүүдэй) бүтээгээ һэн. Тэ­дэнииень монгол багша Цэцрэнтэй тоһон шэрээр томо ДВП хабтагай- нууд дээрэ буулгажа, уран гоёор шэ­мэглээ һэмди.

Иимэ сэсэн бэрхэ, уран нарин, хи­заар ороноо шэнжэлэгшэ, хүндэтэй, хүсэтэй багшанарай багша Викулий Шагдуровичтай миил харилсажа бэшэ, харин олон жэлнүүдтэ ээм мүрөө түшэлсэн, эб хамта хүдэлжэ, за­алгажа, баян дүй дүршэлыень халан абажа ябаһандаа омогорхолтойб.

Сэнгэ РИНЧИНОВ,

Захааминай аймагай Санагын дунда һургуулида

1990-1995 онуудта хүдэлһэн багша