«Арадай хүсэл» хүтэлэгшэ

«Glamour Women of the Year Awards» гэhэн бүхэдэлхэйн моодын харал­ган дээрэ Америкын «Vogue» гэhэн журналай ахамад ре­дактор Анна Винтур монгол тэрлигтэй гаража, бүгэдэ зо­ниие hаргааhан байна. Тэрэ ушараар дэлхэйн олондо мэдээсэлгын хэрэгсэлнүүд монгол хубсаhанай бүмбэрсэг дэлхэйгээр дэл­гэрэн тараха тухай бэшэhэн юм.

Нью-Йорк хотодо үнгэрhэн «2020 оной хабар-зун» гэhэн үндэр моодын мүрысөөн дээрэ Тадаши Сёдзи гэжэ япон гарбалтай Америкын алдар суута мо­дельер XIII-XIV зуунуудай Монголой империин түүхэ түлөөлжэ харуулhан ушар­тай. Алта мүнгэн, номин шу­луун буряад-монгол угалза­нуудтай hэеы гэрэй түхэлтэй, тэрлигтэл үргэн мүрнүүдтэй, ута хормойтой, энгэртэй платинууд hүр жабхаланта урлалай дээжээр миралзажа баярлуулаа.

Филолог, этно-дизайнер

Буряад Уласта үндэhэн хубсаhаяа hэргээн дэлгэрүүлхын тулада мүн лэ ехэ хэмжээнүүд абтадаг. Энэ хэрэгтэ элитэ этнодизай­нер, «Арадай хүсэл» гэhэн эблэлэй президент Раджана Владимировна Будаева ехэ хубитаяа оруулжа хүдэлдэг габьяатай.

Ерээдүйн элитэ дизай­нер балшар бага наhанhаа хубсаhа оёхо, урлаха ду­ратай байhан. Дээдын за­яанай оюун бэлиг суутай оёдолшон хүгшэн эжыhээнь дамжуулагдаhан гэжэ гэр бүлынь домогууд түүрээдэг.

Раджана дунда hургуулиин удаа Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй хэлэ бэшэгэй факультедтэ hуража, амжалтатайгаар түгэсхэhэн намтартай.

Саашадаа Эрхүүгэй ба Буряадай гүрэнэй дээдэ hургуулинуудта багшалха үедөө сүлөөтэй сагаа оёдо­лойнгоо хэрэгтэ зорюулдаг байhан. Дүтынгөө зониие өөрын гараар бүтээhэн ёhото дизайнерска бүтээлэй уран hайхан хубсаhаар хан­гажа баярлуулдаг hэн ха.

Тиигээд долоон жэлэй саада тээ багшын ажалай ха­жуугаар хэдэн оёдолшодые хүлhэлжэ, «Алан-Гуа» гэжэ уг­саатанай хубсаhанай ателье нээhэн байна. Тиигэжэ Бу­ряадай түб хотодо үльгэр до­могто нэрэтэй ёhото арадай хубсаhанай урлалай булан байгуулагдаhан түүхэтэй.

Заншалта хубсаhа оюулха дуратай зоной тоо жэлhээ жэлдэ олошорно. Бага балшар үхибүүдhээ эхи­лээд, наhажаал хүнүүдэй, бөө удагануудай заншалта хубсаhанай оёдол эршэм­тэйгээр ябуулагдана. Тэдэ­нэй дунда залуушуул оло­шоржо, урма баяр түрүүлдэг.

- Би гэр бүлэнэртэй хүдэлхэ дуратайб, - гэжэ Раджана Владимиров­на хөөрэнэ. Аба эжыдэнь, үхибүүдтэнь – бүлын бүхы гэшүүдтэ угалзата hайхан хубсаhа оёжо үмдэхүүлхэдэ, гүнзэгы удха шанартай ха юм. Түрэл буряад арадайн­гаа хубсаhа үмдэhэн хүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ «Би буряад­би!» гэhэн угсаатанайнь нан­гин мэдэрэлнүүд hэргэдэг.

Буряад хубсаһан - һахюуһан

Саашадаа Раджана Буда­евагай онсо тэмдэглэhээр, мүнөө үндэhэн буряад хубсаhа оёхо хэрэгтэ нэгэ ехэ дутуу дутагдал ажаглаг­дажа, мэргэжэлтэдэй hанаа зобоодог. Урдын заншалаар буряад хубсаhанай оёдол тусхай дүримүүдтэй ба шан­га эрилтэнүүдтэй. Тэдэ жура­муудые наринаар сахихань маша шухала!

Харин зарим оёдолшод ямаршье дүримүүдые са- хингүй, миин өөрын дураар зохёожо оёно. Тиимэ хубсаhа оёhоншье, үмдэhэншье хүндэ ехэ муу нүлөөтэй байжа магадгүй. Буряад хубсаhанай, малгайн, гу­талай үнгэ, хэhэг ба угалза бүхэниинь эзэнээ хамаг муу муухайhаа аршалжа, буян хэ­шэг уряалха үүргэтэй, мян­гаад жэлнүүдэй таабаритай hүлдэ тэмдэгүүд, ёhото нан­гин сахюусанууд.

Жэшээнь, тэрлигэй эн­гэр заабол гурбан үнгын бүдэй зурагар хэhэгүүдhээ бүридэдэг: хүхэ үнгэ – оёоргүй гүнзэгы Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин ба hаад хаалтагүй урдадаг, хамагые тэнжээ­дэг гол мүрэнэй, далайн уhанай hүлдэтэй. Энгэрэй хара үнгэтэй зуруудынь – хүрьhэтэ газар дэлхэйн асари ехэ хүсэнэй, hүр жабхалангай hүлдэ тэмдэг. Гурбадахи улаан үнгэтэй хэhэгынь – найжа наранай, гуламтын нангин галай хэ­шэгэй hүлдэтэй. Энгэрэй гурбан үнгын зурууд хамта­даа буряад угсаатанай Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридээ мүргэжэ, Наран найжадаа зальбаржа, хүрьhэтэ Дэлхэй дээрэ бата бүхөөр hалбарhанай hүлдэ тэмдэг.

Һэеы гэрэй дүрсэтэй тоо- робшо малгай мүн лэ нан­гин нюусануудтай hахюуhан гэжэ тоосоогүй. Тэрэнэй хара хизаарынь – газар дэлхэй, хүхэ үнгэтэй шобогорынь – тэнгэри гэhэн үгэтэй. Хори буряадай бүhэтэй хүнэй малгай заабол 11 оёдолой зүйдэлтэй байдаг. Малгайн оройн мүнгэн зэбэ – hарын hүлдэ, тэрэниие тойроод шэдэгдэhэн заабол 108 улаан утаhануудтай за­лаа наранай элшэнүүдые hүлдэлhэн удхатай. 108 – бу­ряадай нангин тоо.

Буряад дэгэлэй хам­сын үзүүрнүүд мориной туруунай түхэлтэй. Урдань хүйтэнэй сагта, үшөө бээ­лэйн үгы байхада, манай элинсэгүүд туруу руугаа гарнуудаа хэжэ дулаасуулдаг байhан гуримтай.

Байгалай эрьедэ

Yндэhэн хубсаhанай оёдол буряад арадай түүхэ соёлтой ба ёhо заншалнууд- тай таhаршагүй бүхэ хол­боотой. Тиимэhээ «Арадай хүсэл» ассоциациин гэшүүд архивуудай ба музейнүүдэй баримта дансануудые шэн­жэлжэ, мэргэжэлтэдтэй хам­та «түхэреэн шэрээнүүдые», зүблөөнүүдые, тусхай мастер – классуудые эмхидхэдэг заншалтай.

2020 ондо Улаан-Yдэ хо­тодо «Yндэhэн хубсаhанай ба уг гарбалай этномодель - 2020» гэhэн бүхэбуряадай фестиваль үнгэргэгдэжэ, олоной hонирхол татаhан юм.

Удаадахи 2021 ондо халда­барита үбшэнэй дэлгэрhэн ушараар буряад хубсаhанай фестиваль онлайн түхэлөөр үнгэргэгдэhэн.

Yнгэрэгшэ зун Байгалай эрьедэ «Тоонто нютагай ба­ялиг» гэhэн регионууд хоо­рондын үндэhэн хубсаhанай фестиваль эмхидхэгдэhэн байна. Тэндэ Буряад Уласай, Үбэр Байгалай хизаарай, Эрхүүгэй можын, Хитадай Шэнэхээнэй, Америкын, Канадын, Санкт-Петербург хотын хамта 200 гаран этно- дизайнернууд сугларжа ха­баадаа. Тэдэнэй үзэсхэлэнтэ бүтээлнүүдынь: «Арадай хубсаhан – юрын эдлэлэй хэрэгсэл бэшэ, харин олон зуунуудай саанаhаа манай сагта дамжуулагдаhан ара­дай абари зангай, соёлой, ёhо заншалнуудай сэнтэй гэршэнүүд» гэhэн бодолые бүхэжүүлээ гэжэ эли.

Буряад хубсаһанай найр

Зуун жэлнүүдэй hэлгэлдээн,
Зуралзаhан талын хүнхинөөн …
Космосой үеын тайзанда
Хубсаhан буряад найрлана.
«А–ля Париж» дефиле
Аляа гооход харуулна,
Нахис-хотос гэшхэлжэ,
Нара hарые hаргаана.
Һарьhан торгон миралзажа,
Һайхан бэедэ шэнгэнэ.
Субад эрдэни ялалзажа,
Сэбэр шарайе шэмэглэнэ.
Хатан хоргой «ялас» гээд,
Хүйтөөр миhэрэн заларна.
Уужатай дэгэл «эмнис» гээд,
Уринаар дохин миhэлзэнэ.
Булган малгай томоотой,
Буян хэшэгээр далгална.
Эрмэгтэй гутал абьяастай,
Элинсэгэй домог хатарна.
Хурьганай арhан өөдэрхэн,
Халюун захатай мүрысэнэ.
Ута хормой намилзан,
Yмдэнтэй нэхы урилдана.
Юудэн малгай – хүндэтэй үбгэн
Юртэмсын үреэл түүрээнэ.
Баатарай суба таабаряар hэбин,
Буурал талын солые дуудана.
Мүнгэн зүүдхэлнүүд жэнгирнэ,
Мүнхын дуугаар сууряатана.
Угалзата баян шэмэглэлнүүд -
Үльгэртэ талым үзэсхэлэнгүүд.
«А-ля Париж» дефиле
Аляа гооход харуулна,
Нахис-хотос гэшхэлжэ,
Нара hарые hаргаана.