Буряад хубсаһанай нюусанууд

Yндэhэн хубсаhанай hайндэр хэрэгтэй!

“Буряад Уласта үндэhэн хубсаhанай үдэр тэмдэглэдэг болохо тухай hанамжанууд бии”, - гэжэ угсаатанай хубсаhанай элитэ дизайнер – модельер, «Арадай хүсэл» гэhэн Ассоциациин пре­зидент Раджана Будаева хэ­лэнэ. Монголдо тиимэ үдэр июлиин 9-дэ тэмдэглэгдэдэг болоhон. Һүр жабхаланта, гоё hайхан hайндэр юм даа!

Yбгэ эсэгэнэрhээ дам­жуулагдан ерэhэн хубсаhа хунар – манай арадай таа­баряар hэбиhэн, нюусаар хушагдаhан түүхын хуби, үльгэр домогто агууехэ та­лын үзэсхэлэнгүүдэй нэгэн.

Зол жаргалай уужанууд

Yни урдын сагhаа мон­гол туургата арадуудай эхэнэрнүүд тэнгэридэ ган­ганалдан ниидэhэн хун шубуудые харахадаа, заабол хамсыгүй сээжэбшэнүүдээ – уужануудаа үмдөөд, мал­гайгаар толгойгоо хушаад, hүеэ сүршэн үргэжэ, буян хэшэгэй даллагын тусхай бүтээл үйлэдэдэг байhан заншалтай. Хори буряадууд гарбалайнгаа домогто хун шубууе «Хүн шубуун» гээд нэрлэдэг, шүтэн hүгэдэдэг байhан гэжэ эли.

Эсэгэ тэнгэридэ зулай­гаа бү харуула, эхэ дэлхэйдэ далаяа бү харуула гэhэн заншалые манай элинсэгүүд нангинаар сахидаг байhан. Даллага абахадаа, толгойгоо хушадаг гурим мүнөөшье жэншэдгүй сахигдадаг. Харин эхэнэрэй хамсыгүй сээжэбшын – уужын мүн лэ тус бүтээлэй гол шухала шэнжэнь байhан тушаа мар­тагданхай.

Энэ талаар түүхын эр­дэмэй доктор, профессор Дашинима Дугаров иигэжэ бэшэhэн байна: “Хамсыгүй сээжэбшэнүүд - ута ба богони уужанууд эртэ ур­дын сагhаа Түб Азиин, Сибириин, Дунда Азиин монгол туургата ба түүрэг арадуудай эхэнэрнүүдэй үндэhэн хубсаhанай шухала хубинь байhан. Дам саашаа тэндэhээ эхэнэрэй хамсыгүй сээжэбшэнүүд Кавказай, Бага Азиин арадуудай дунда таран дэлгэрhэн гэжэ эли.

Хадын хабсагайнуудай ханануудаар зурагдаhан урдын хүнүүдэй зурагууд соо уужатай эхэнэрнүүдэй дүрсэнүүд эли тодоор ха­рагдадаг. Олон мянгаад жэлнүүдэй түүхэтэй буряад эхэнэрэй уужа тусхай удха шанартай”.

«Могойн толгойгоор» шэмэглэгдэhэн уужанууд

XVIII зуун жэлдэ Сибириие шэнжэлэгшэ эрдэмтэн И.Георги иигэжэ бэшэhэн байна:

- Буряад эхэнэрнүүдэй заншалта уужануудынь үнгын гоё hубhануудаар, үнэтэ шулуунуудаар ба угал­зануудаар шэмэглэгдэhэн. Уужануудай ара нюрган таладань «могойн толгой­нууд» үлхөөтэй. Тэдэнь үнэн дээрээ могойн толгойдо адлирхуу дүрсэтэй «каури» гэhэн далайн дунгарнууд юм. Бүри урдань тиимэ дун­гарнууд Азиин арадуудай мүнгэнэй тэмдэгээр хэрэг- лэгдэдэг байhан. Тиигээд саашадаа саарhан ба түмэр мүнгэнүүдэй хэрэглэлдэ ороходо, «каури» эд зөөри татадаг hүлдэ тэмдэгээр шүтэгдэдэг болоhон түүхэтэй.

- Буряад эхэнэрэй уужа хун шубуунай, буян хэшэгэй hүлдэтэй сэхэ холбоотой, - гэжэ Дашинима Дуга­ров тэмдэглэнэ. - Манай элинсэгүүдэй заншалда «Эхэ – дэлхэй» ба «Эхэ – хун шу- буун» гэhэн үгүүлэлнүүд удха шанараараа нэгэ үндэhэтэй ха. Тиимэhээ «Эхэ дэлхэйдэ» ба хун шубуун гарбалдаа далаяа харуул­хань адли зэргэ хорюултай байгаа.

Жэшээнь, урдань эхэнэрнүүд үбhэ сабшалгын халуун үедэ уужануудаа тай­лаад, орондонь мүрнүүд дээрээ пулаад нэмэрижэ хушаад ябадаг hэн ха. Аа­яма халуунда тэрэ пулаадаашье абажа хаядаг hааб даа. Тиигээд гэнтэ дээгүүрнь хун шубуудай ниидэбэл, эхэнэрнүүд ехэ мэгдүү түргөөр гүйлдэжэ, бухаллаhан үбhэн доогуур хородог байhан ха. Тэрэнь нюсэгэн нюргаяа, далаяа хун шубуудта харуулхагүй гэhэн удхатай байгаа.

Мүн лэ тува арад урдань хурим түрын үедэ ехэ hонин бүтээл үйлэдэдэг заншал­тай байhан. Гэрлэжэ байhан хүбүүнэй түрэлхид урид тусхай ёhоор алагдаhан хун шубуунай бэедэ «чеге­дек» гэhэн эхэнэрэй уужа үмдэхүүлдэг заншалтай. Тэрэ сээжэбшэнь үзэсхэлэнтэ угалзануудаар болон элдэб үнэтэй гоё зүүдхэлнүүдээр шэмэглэгдэдэг.

Буряад эхэнэрэй уужанууд элдэб янзын байдаг: ута, богони, хажуу таладаа гү, али гэбэл, ара таладаа хахал­баринуудтай. Тэдэнь морин­до мордоод ябахада, бэедэ тааруу зохид байхынь тулада хэрэгтэй hэн ха.

Буян хэшэгэй энгэр

Буряад дэгэлэй энгэр мүн лэ буян хэшэг уряалдаг hүлдэтэй. Тиихэдээ заабол баруун тала руу сэлигдэхэ ёhотой. Юундэб гэхэдэ, юр­тэмсын бүхы hайн юумэнэй - буян хэшэгэй, аза талаангай, эд баялигай элшэнүүд хүнэй баруун гар талаhаа залардаг, харин зүүн гар талаhаа – гар­зын, үгырэлэй үүдэн нээгдэ­дэг гэжэ хэлэгдэдэг.

Бүhэтэй хүнэй дэгэлэй эн­гэрынь газаа талаhаа гурбан үнгын бүдөөр зэмсэглэhэн гоёолтотой. Тон дээдэ та­лынь hаруул үнгэтэй хоргой «сагаалса» гээд нэрлэгдэдэг. Тэрэнэй сэнхир хүхэ үнгэнь - хүхэ мүнхэ тэнгэридэ hүгэдэhэнэй һүлдэ тэмдэг.

Тэгэн дундахи хара үнгэтэй hудалынь Эхэ дэл­хэйе тэмдэглэнэ.

Доодо талынь улаан үнгэнь хүнэй зүрхэ сэдьхэлэй могойлиг, тахяалиг, гахай- лиг гурбан хорото hанаае баруун hуга доогуураа хой­шонь гаргана гэhэн удхатай. Мүн лэ доодо талынь улаан хоргойе гурба дахин хүшэжэ, зосоогуурнь тэмээнэй зог­дор гулдируулан табидаг заншалтай байhан. Тэрэнь хамаг муу муухайhаа – хараал, шэжэ, жадха гэхэ мэтэһээ аршалдаг. Yшөө тэрэ гурбан зурлаанууд мориной туруу­най ба тэргын сахаригуудай мүрнүүдтэй «харгынууд» гээд нэрлэгдэдэг.

Бугын толгой – нангин hүлдэ

Манай үбгэ эсэгэнэрэй үндэhэн хубсаhанай зол жаргал уряалха үүргэтэй үшөө нэгэ шухала хэрэгсэл хадаа хамсынуудай туруунууд юм.

Монгол туургата арадуудай дэгэл тэрлигүүдэйнь хамсынуудай үзүүртэ хара хилэн бүдөөр сарбуунууд оёгдодог. Тэрэнэй газаа та­лань – нюдарга, дотор талань – туруун гээд нэрлэгдэдэг заншалтай. Турууе талханай сабуугаар хушажа хатуужуу- лаад, гүрөөhэнэй, бугын туруунда адли дүрсэтэй бол­годог.

Энэ ушар мүн лэ ма­най элинсэгүүдэй буга гүрөөhэндэ шүтэдэг байhан заншалые гэршэлнэ. «Боди гүрөөhэн – буряад угсаа­танай гарбалай Эхэ» гээд, домогууд соо түүрээгдэдэг. Yшөө «Буга – тэнгэриин буу- мал ан», «Газар дэлхэйн эзэн – Буга хатан» гэhэн урдын этигэлтэй. Харин бу­гын эбэртэй толгой нангин эрдэни гэжэ тоологдодог, тэрээндэ манай үбгэ эсэгэ­нэр мүргэжэ, адиста хүртэдэг заншалтай байhан.

Буга дуулан абяалхадаа, үреэлэй үгэнүүдые түүрээдэг гэжэ урдын буряад–монгол­шууд этигэдэг байhан ха.

«Намайе алахаяа байhан хүнэй наhанайнь тоо хоруу- жаг, харин дууемни шаг­нахаяа ерэhэн хүн ута наhа наhалуужаг», - гээд, буга дуун соогоо түүрээдэг гэжэ хэлэгдэдэг.

Тиимэhээ урдын буряад ангуушад буга хандагайн агнууриин үедэ тусхай бү- тээлнүүдые гүйсэдхэдэг байhан гэдэг. Тиигээд аг­нажа алаhан бугын тархи эбэрнүүдтэйнь хамта отолжо абаад, гамтайгаар гэртээ асардаг hэн ха. Морин дээрэ урдаа айхабтар хүндэтэйгөөр баряад ябадаг hэн гэдэг.

Гэртээ хүрэжэ, бугынгаа тархи галайнгаа гуламтын дэргэдэ сагаан hэеы дээ­рэ табяад, урдань hүгэдэн мүргэдэг, тусхай уншалга хэдэг байhан. Тэрэнь «Бугын эбэртэ мүргэхэ» гээд нэрлэг­дэдэг бүтээл.

Уншалгын дүүрэхэдэ, бусад ангуушад ба бүлынь гэшүүд бугын тархида мүргэжэ, адис абадаг байhан гу­римтай.

Ханза абдарнуудаа бу­гын эбэрэй дүрсэнүүдээр шэмэглэжэ, гэр гуламтадаа зол жаргал уряалдаг гурим­тай. Алтан шара хүреэ соо зураглагдаhан хүдэр томо эбэртэй ба улаан үнгэтэй бэ­етэй буга амиды гэhэн эти­гэлтэй. Тиимэ «амиды бугын» дүрсэ бөөнэрэй хэсэнүүд дээрэ зурагдадаг гуримтай байhан.

Урдань Сагаалганай үедэ буряад эхэнэрнүүд тэрлигүүдэйнгээ туруунуу­дые доошонь буулгаад яба­даг байгаа.