Нэгэ нээлтын түүхэ

Эсэгэеэ золгоошьегүй һаа...

Наталья Атутова эсэгэгүй өөдөө болооб гэжэ ойл­гуулна. Эхэ эсэгэ хоёрынь бүри багадань һалаһан юм. Тиимэһээ 55 хүрэтэрөө эсэгэ тухайгаа юушье мэдээгүй ябаа. Тиигэн гэһээнь Ага тосхонһоо эсэгынь түрэлхид Буряадай гүрэнэй телеви­дениин “Уулзалгын баяр” дамжуулгада оролсожо, На­талья Антоновнае бэдэржэ байһанаа мэдүүлээ. Эсэгэнь тиихэдэ наһан болошоһон байгаа. Гэбэшье абга талын олон тоото түрэлхидтэеэ золгон, Тимур Жалсарайн дурасхаалда зорюулһан ху­ралдаанда хабаадаһан бай­на. Тиигэхэдээ аба тухайгаа олон юумэ мэдэхэ болоо. Шэнжэлгэдэ шуналтайгаа­раа адлибди гэжэ мэдэрээ. Өөрөө тоо бодолгын багша мэргэжэлтэй, Буряадай эр­дэмэй түбтэ хүдэлжэ байгаа.

Бэлигтэй багша

Тимур Ухинович Жалса­райн 1928 ондо Агын Һүдэнтэ һууринда үнэр баян айлай одхон хүбүүниинь боло­жо түрэһэн байна. Дунда һургуулиин удаа Агын байг­шанарай колледж түгэсхөөд, Эрхүүгэй багшанарай дээдэ һургуулида географиин багша боложо гараһан. Агын хэдэн һургуулинуудта багшалаад, Хүһөөшын һургуулида наһан болото­роо ажаллаа. Шабинарайнь дуулгаһаар, хэшээлнүүдтээ гансал дэбтэрээ абаад ошо­дог байһан. Һуралсалай ном хэрэглэнгүй шахуу гансал карта дээрэ хүдэлдэг һэн. Фанерээр карта хээд, тэрээн­дээ нүхэнүүдые сүмэлөөд, фишкээр бүглэдэг байһан. Үшөө тиихэдэ хэшээлнүүдтээ плаcтинкануудтай патефон асараад, хүгжэм табидаг байһан. Ямар орон нюта­гай дуун бэ гэжэ таагты, тэрэ гүрэн тухай хөөрэгты гэжэ даабари үгэдэг һэн ха. Үхибүүдээ дахуулаад, холын походуудта ошодог байгаа. Алхана уула, Байгал далай, Хээтэй гэжэ агы нүхэн руу хүрэһэншье.

Бэлигтэй багша олон юумээр һонирходог байһан – түүхэ, астрономи, нуме­рологи... Үнгэрһэн зуунай 60-аад онуудта арадай те­атрта анхаралаа табижа, зүжэгүүдые зохёожо, тайзан дээрэ найруулаад туршаһан. Өөрын онсо, үргэн хараа бодолтой, зохёохы бэлиг­тэй багша ноёд һайдай үгэ соохоно хүдэлдэггүй байгаа. Тиимэһээ нилээд хэһээгдэһэншье. Нээмэл хэшээл ялас гэмээр үндэр хэмжээндэ үнгэргэһэн аад, хэшээлэй түсэбгүй байжа, хараалгаһан, аягүй байдалда ороһон юм. Уураг тархидаа хэшээлэй ябаса зохёонхой гэжэ тушаалтан юу ойлгохоб даа. Үшөө нэгэ ушар тэрэ үедэ суг хүдэлһэн нүхэдынь дурсана. Эгээл һайханаар шэмэглээтэй, олон оньһон хэрэгсэлнүүдтэй кабине­дыень һургуулиин захирал буляан абажа, хүгжэмэй ка­бинедтэ дамжуулжархиһан юм. Өөрынгөө гараар зураһан, дархалһан хэрэгсэлнүүдыень хайра гамгүй һалган һандаргаад байха­дань, нулимсаяа адхан зог­соо бэлэй.

Шалгалта хэгшэд даалгагдаһан уялгаяа дүүрэн хээбди гэжэ тиихэдэ бодожо болоо. Гэбэшье бэлигтэй бэрхэ баг­шые ажалгүй үлөөжэрхиһэн юм. Тимур Ухинович нэгэ үедэ дэлгүүрэй харуулшан­шье болоод ябаа. Гэгээрэ­лэй отличнигай нэрэ зэргэ наһанайнь эсэстэ олгуулһан байна.

Нээлтын мүрөөр

Тимур Жалсарайн наһан болоһоор эгсэ 20 жэл үнгэрһэн хойно, 2011 ондо хуралдаанда оролсоһон басаганиинь эсэгынгээ шэнжэлгэнүүдээр ехэтэ һонирхожо, ажалыень бо­дотоор үргэлжэлүүлээ гэхэ­дэ болоно. Яаблан дабаан дээрэһээ Амар, Зүлхэ болон Енисей мүрэнүүд эхиеэ аба­на гэжэ эгээл түрүүн Тимур Ухинович элирүүлһэн байна. Тэрэ һанамжаяа “Забай­кальский рабочий” сониндо иигэжэ бэшээ: “Азиин түб Кызыл хотодо, хойто зүгэй хүйтэн полюс Верхоянск хотодо, экваторта тусхай тэмдэгүүдые эрдэмтэд тод­хоно. Эрдэм мэдэсэ олоной дунда дэлгэрүүлһэн удхатай олоной омогорхол болоно ха юм. Үбэр Байгалда тиимэ тэмдэгүүд үгышье һаа, удха шанартай газарнууд бии”. Тиигээд Яаблан дабаан дээ­рэ тусхай тэмдэг байгуулая гэжэ уряална. Иимэ газар дэлхэй дээрэ хаанашье үгы гэжэ ойлгуулна, Витим мүрэнөөр Зүлхэ руу, Хёлго мүрэнөөр Енисей руу, Эн­гидэйгээр Амар мүрэн руу уһан тэндэһээл урдана ха юм гэжэ мэдүүлнэ.

“Агинская правда” сони­ной 1979 оной июниин 5-ай дугаарта “Четыре точки на планете” гэжэ Тимур Жал­сарайн толилолго Наталья Антоновна оложорхиһон юм. Тиигэжэ уһа мүрэнүүдэй эхиеэ абадаг газарнуудаар ябажа, нээлтэнүүдэйнь үнэн байһыень бодотоор гэршэл­жэ шадаа. Гурбан далайн уулзуурта оршодог Мисси­сипи, Колумби болон Нель­сон мүрэнүүдэй эхиндэ, Аме­рикын Холбоото Штадууд болон Канада хоёрой хилэ дээрэ эсэгынгээ бэшэһэн то­лилолго тэрэ хэбээрнь унша­жа байгаа: “Саһанай хайлаха гү, али бороогой орохо үеэр тэндэ зогсоһон хүн байгаа­лиин жиирэй үзэгдэлдэ тон хоморой зураглал анхаржа болохо. Эндэһээ уһан гурбан тээшээ урдана гээшэ...”.

Үбэр Байгалда, Амери­кэдэ, Монголдо, Түбэдтэ уһа мүрэнүүдэй эхин байха гэжэ элирүүлэн гаргаһан эсэгынгээ шэнжэлгые На­талья Антоновна баталһаар. “Саанаһаа намайе эсэгэмни түлхижэ байһан мэтэ болоно. Һанагдаа үзэгдөөгүй газар­нуудаар ябажа, танигдаагүй зоноор золгоноб. Ковидай урда Швеци ошожо ерээб. Тэндэ баһа һонин уулзалга­нууд болоо. Тэрээн тухайгаа удаадахи номдоо оруулхаб”, - гэжэ Наталья Атутова дуул­гана. Хүлеэнэбди!