
Эсэгэеэ золгоошьегүй һаа...
Наталья Атутова эсэгэгүй өөдөө болооб гэжэ ойлгуулна. Эхэ эсэгэ хоёрынь бүри багадань һалаһан юм. Тиимэһээ 55 хүрэтэрөө эсэгэ тухайгаа юушье мэдээгүй ябаа. Тиигэн гэһээнь Ага тосхонһоо эсэгынь түрэлхид Буряадай гүрэнэй телевидениин “Уулзалгын баяр” дамжуулгада оролсожо, Наталья Антоновнае бэдэржэ байһанаа мэдүүлээ. Эсэгэнь тиихэдэ наһан болошоһон байгаа. Гэбэшье абга талын олон тоото түрэлхидтэеэ золгон, Тимур Жалсарайн дурасхаалда зорюулһан хуралдаанда хабаадаһан байна. Тиигэхэдээ аба тухайгаа олон юумэ мэдэхэ болоо. Шэнжэлгэдэ шуналтайгаараа адлибди гэжэ мэдэрээ. Өөрөө тоо бодолгын багша мэргэжэлтэй, Буряадай эрдэмэй түбтэ хүдэлжэ байгаа.
Бэлигтэй багша
Тимур Ухинович Жалсарайн 1928 ондо Агын Һүдэнтэ һууринда үнэр баян айлай одхон хүбүүниинь боложо түрэһэн байна. Дунда һургуулиин удаа Агын байгшанарай колледж түгэсхөөд, Эрхүүгэй багшанарай дээдэ һургуулида географиин багша боложо гараһан. Агын хэдэн һургуулинуудта багшалаад, Хүһөөшын һургуулида наһан болотороо ажаллаа. Шабинарайнь дуулгаһаар, хэшээлнүүдтээ гансал дэбтэрээ абаад ошодог байһан. Һуралсалай ном хэрэглэнгүй шахуу гансал карта дээрэ хүдэлдэг һэн. Фанерээр карта хээд, тэрээндээ нүхэнүүдые сүмэлөөд, фишкээр бүглэдэг байһан. Үшөө тиихэдэ хэшээлнүүдтээ плаcтинкануудтай патефон асараад, хүгжэм табидаг байһан. Ямар орон нютагай дуун бэ гэжэ таагты, тэрэ гүрэн тухай хөөрэгты гэжэ даабари үгэдэг һэн ха. Үхибүүдээ дахуулаад, холын походуудта ошодог байгаа. Алхана уула, Байгал далай, Хээтэй гэжэ агы нүхэн руу хүрэһэншье.
Бэлигтэй багша олон юумээр һонирходог байһан – түүхэ, астрономи, нумерологи... Үнгэрһэн зуунай 60-аад онуудта арадай театрта анхаралаа табижа, зүжэгүүдые зохёожо, тайзан дээрэ найруулаад туршаһан. Өөрын онсо, үргэн хараа бодолтой, зохёохы бэлигтэй багша ноёд һайдай үгэ соохоно хүдэлдэггүй байгаа. Тиимэһээ нилээд хэһээгдэһэншье. Нээмэл хэшээл ялас гэмээр үндэр хэмжээндэ үнгэргэһэн аад, хэшээлэй түсэбгүй байжа, хараалгаһан, аягүй байдалда ороһон юм. Уураг тархидаа хэшээлэй ябаса зохёонхой гэжэ тушаалтан юу ойлгохоб даа. Үшөө нэгэ ушар тэрэ үедэ суг хүдэлһэн нүхэдынь дурсана. Эгээл һайханаар шэмэглээтэй, олон оньһон хэрэгсэлнүүдтэй кабинедыень һургуулиин захирал буляан абажа, хүгжэмэй кабинедтэ дамжуулжархиһан юм. Өөрынгөө гараар зураһан, дархалһан хэрэгсэлнүүдыень хайра гамгүй һалган һандаргаад байхадань, нулимсаяа адхан зогсоо бэлэй.
Шалгалта хэгшэд даалгагдаһан уялгаяа дүүрэн хээбди гэжэ тиихэдэ бодожо болоо. Гэбэшье бэлигтэй бэрхэ багшые ажалгүй үлөөжэрхиһэн юм. Тимур Ухинович нэгэ үедэ дэлгүүрэй харуулшаншье болоод ябаа. Гэгээрэлэй отличнигай нэрэ зэргэ наһанайнь эсэстэ олгуулһан байна.
Нээлтын мүрөөр
Тимур Жалсарайн наһан болоһоор эгсэ 20 жэл үнгэрһэн хойно, 2011 ондо хуралдаанда оролсоһон басаганиинь эсэгынгээ шэнжэлгэнүүдээр ехэтэ һонирхожо, ажалыень бодотоор үргэлжэлүүлээ гэхэдэ болоно. Яаблан дабаан дээрэһээ Амар, Зүлхэ болон Енисей мүрэнүүд эхиеэ абана гэжэ эгээл түрүүн Тимур Ухинович элирүүлһэн байна. Тэрэ һанамжаяа “Забайкальский рабочий” сониндо иигэжэ бэшээ: “Азиин түб Кызыл хотодо, хойто зүгэй хүйтэн полюс Верхоянск хотодо, экваторта тусхай тэмдэгүүдые эрдэмтэд тодхоно. Эрдэм мэдэсэ олоной дунда дэлгэрүүлһэн удхатай олоной омогорхол болоно ха юм. Үбэр Байгалда тиимэ тэмдэгүүд үгышье һаа, удха шанартай газарнууд бии”. Тиигээд Яаблан дабаан дээрэ тусхай тэмдэг байгуулая гэжэ уряална. Иимэ газар дэлхэй дээрэ хаанашье үгы гэжэ ойлгуулна, Витим мүрэнөөр Зүлхэ руу, Хёлго мүрэнөөр Енисей руу, Энгидэйгээр Амар мүрэн руу уһан тэндэһээл урдана ха юм гэжэ мэдүүлнэ.
“Агинская правда” сониной 1979 оной июниин 5-ай дугаарта “Четыре точки на планете” гэжэ Тимур Жалсарайн толилолго Наталья Антоновна оложорхиһон юм. Тиигэжэ уһа мүрэнүүдэй эхиеэ абадаг газарнуудаар ябажа, нээлтэнүүдэйнь үнэн байһыень бодотоор гэршэлжэ шадаа. Гурбан далайн уулзуурта оршодог Миссисипи, Колумби болон Нельсон мүрэнүүдэй эхиндэ, Америкын Холбоото Штадууд болон Канада хоёрой хилэ дээрэ эсэгынгээ бэшэһэн толилолго тэрэ хэбээрнь уншажа байгаа: “Саһанай хайлаха гү, али бороогой орохо үеэр тэндэ зогсоһон хүн байгаалиин жиирэй үзэгдэлдэ тон хоморой зураглал анхаржа болохо. Эндэһээ уһан гурбан тээшээ урдана гээшэ...”.
Үбэр Байгалда, Америкэдэ, Монголдо, Түбэдтэ уһа мүрэнүүдэй эхин байха гэжэ элирүүлэн гаргаһан эсэгынгээ шэнжэлгые Наталья Антоновна баталһаар. “Саанаһаа намайе эсэгэмни түлхижэ байһан мэтэ болоно. Һанагдаа үзэгдөөгүй газарнуудаар ябажа, танигдаагүй зоноор золгоноб. Ковидай урда Швеци ошожо ерээб. Тэндэ баһа һонин уулзалганууд болоо. Тэрээн тухайгаа удаадахи номдоо оруулхаб”, - гэжэ Наталья Атутова дуулгана. Хүлеэнэбди!
Автор: Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА