Абгазымни ашата зам

- Буряад орон соогоо кроссвордшо хүгшөө гэжэ алдаршанхайт. Мүнөө хүрэтэрөө тааһаар гүт кроссворднуудаа?

- Һураһан юумэ һураар татахагүйш. Пермь, Новосибирск хотонууд руу тааһан харюунуудаа эльгээнэб. Пермьһээ оло дахин мүнгэн шангуудые абаһамби. 500-һаа эхилээд, 3000 түхэриг хүрэтэр.

- Энэ наһан соогоо үзэһэн бүхы юумэн сооһоотнай эгээл гайхалтайнь юун байгааб?

- Шэнээр хубилһан дэлхэй. Ула соорхой ябаһан сагһаа замбуулин руу замай нээгдэтэр, компьютер, смартфон гэхэ мэтын газарые бүһэлтэр – жэгтэй хубилалтанууд болоо ха юм даа. Малаа хаража, Даржаае жалгада морин анзаһаар газар хахалжа, яарса, ешмээн тарижа, гар тээрмээр татаһан талхаараа епоошхо зууража, замбаагаа худхажа эдижэ ябаабди.

Үнгэрһэн зуун жэлэй түрүүшын хахадай байдалые мүнөө зуун жэлэйхитэй зэргэсүүлээдшье табихын аргагүй, тэнгэри газар хоёртол ондо ондоо.

- Сагай уларил, байгаалишье урдандаа ондоо байгаа...

- Агаар, уһан арюун тунгалаг, зундаа бороонииньшье гэжэ жэгдэ зөөлэнөөр ородог байһан юм. Багадаа Тожоон төөбиитэйгээ гаһана баряад, түбиһэ (улаалзайн үрэ) хэтэбшээр дүүрэн түүдэг һэмди. Боори гүбээнүүд улаан тажа байха. Мүнөө хайшаа орошооб, хүдөөгөөр үсөөн лэ ургадаг болоо. Зэдэ голой хажууда Пампиилын хашаа хүрэтэр ошожо, мойһо түүхэбди. Амтатай гээшэнь, хэлээ таһа хазама. Хирмасын шүлэн ямар амтатай һэм, мүнөө хүн хэдэг аа гү, гуримыень сахин, иимэ хоол.

- Эжытнай, Ринчин Дагбаевна, нютагтаа хара ажалша, суутай хүн ябаа. Хажуурта угаа бэрхэ, үдэр соо 1 гектар унагаажархидаг байһан гэлсэдэг...

- Эбиимнай Удалхын хамнигадай таһардаһан, шанга абаритай, сүлхэ хүн ябаһан. Һойһо угай Мэлзээнэй Жалсанда хадамда гаража, Үлэгшэнэйхи болоһон. 98 наһандаа бурхандаа мордоһон. Бидэниие багадамнай эрхэлүүлээ, эмжэгэлээгүй, һайсал зараа һэн даа. Бага юумэнһээ сошоод, айгаад орхихогүй. Нэгэ иимэ ушар һанадаг хүм. Баабай Хуһалуурта таряанай харуулшан байгаа. Намайе, арба гарантай үхибүүе, эжым эльгээхэ хэтэбшэ соо гү, али тулам соо таряа абаад ерэ гэжэ. Даахысаа шэрэһээр ерэхэб. Ямар олиг байгааб эбии, тэрэ үедэ нэгэ миисхэ обёосой түлөө ула мүргүй сүлэлгэдэ ябуулжархидаг байгаа ха юм.

- Нэгэтэ эбииһээн “альган тарагта” хүртэһэн тухайгаа Доржи абгаймнайшье хөөрэдэг бэлэй...

- Сэрэн ахатаяа, Доржи дүүтэеэ, Лубсан абгайн Шагдар, Жимид­хэ хоёртой ходоодо (бургааһаар гүрэһэн загаһа бариха түхеэрэлгэ) баряад, загаһа олзолонхой дорюу­ханууд бусажа ябаабди. Эбиимнай урдаһаамнай угтажа абаад, тэрэ хо­доодыемнай таһар удар татаад, би­дэнээ, илангаяа намайе һургаагаар һайса шабхуурдаад, ажалаа хэгты гэжэ намнаһан юм. Нарин-Үбэртэ арһа эрьюулдэг һэмди. Тэрэ арһаар һүүлдэнь колхоздо мориной тоног, аргамжа гэхэ мэтые һайса хэдэг һэн. Олоной хэрэгэй түлөө оролдоол юм даа эбии.

Һүүлдэ, аша гушатай болоходоо, эбииһээ энхэргэн хүн үгы һэн. Аханарынь лама санаартан байһан, тиимэһээ бурханай ном сээжээр мэдэдэг болошоһон, уншадаг байһан. Хатуу заабаринь хажуушаа ошоогүй, бидэ бултадаа нэгэ наһандаа азатай, хэшэгтэй ябаабди.

- Хамтаралай ажалда һайсал шэрүүлһэнта...

- Хуһалуурай поли дээрэ таряа боохобди. Баймга гэхээр хара сай, гашуун тараг гү, али хүрэнгэ тудхаад лэ, машинын хуруудһаа ама хүрөөд, нормоёо дүүргэхэ гэжэ шармайлдахабди. Үдэрэй нормо 65 бухал һэн, нэгэ бухалдань таряагай 10 боолто ородог байгаа. Үдэрынь эндэ ажаллаад, һүниндөө тоог дээрэ морин молотилкада үүрэй сайтар таряа сохихош, һолоомо һошынь этэрхэш. Арбижалда огородой эдеэ таряад уһалхабди. Морхооб, капуста, үгэрсэ, мангир ямар ехээр таридаг байгаа гээшэб ажахымнай. Горхонһоо уһаяа коромыслаар зөөхэбди. Эжы 30 сотко, би 30 сотко талмай уһалхабди.

Хүдөө ажахын налог хүндэ бэлэй. 60 килограмм мяха, 3 килограмм шара тоһо, 60 үндэгэ айл бүхэн жэлэй нэгэ тушаадаг һэн. 1965 ондо одоошье Н.С.Хрущевой захиралтаар продналог болюулагдажа, һэг гэһэн зомди. Үшөө колхознигууд пенси абадаг болоо.

- Захааминай суута ангуушан Мэргэн Шагжатай холбоотой нэгэ ушар дайнай үедэ болоо һэн. Оройдоо мартадаггүйт...

- Сагаан Нугада үлэгшэнөөрхин үбһэ бэлдээбди. Үлэгшэнэй эхеэр баруулжаа ороходо дүтэ юм. Эдихэ ууха юумэн хомор. Эгээл ядаржа байхадамнай, манай отогһоо холо бэшэ гэртэй Мэргэн Шагжа сагаа тарагаар, ангай мяхаар бидэниие хангажа, амииемнай залгаа, абараа һэн. Һүүлшэгээр колхоз бидэндэ хоёр үнеэ үгөө, сайгаа һүллэжэ уухыемнай. Баян-Голой нүүрһэ малтан абадаг уурхайһаа тэрьедэһэн бамбалаагууд нэгэ үнеэемнай туужа абаашаад мяхалжархёо. Шагжа абгай Убашын Сэдэнтэй мүрөөрнь мүшхэжэ, тэдэниие барижа, засагта тушааһан юм. Мэргэн Шагжа тухай бүхэли домогууд ябагша даа. Госпромхоздо ангай арһа ехээр тушаадаг, дайнда таталгаһаа броньтой байгаа. Иимэ хүн дайнда ошоһон һаа, Герой болохо һэн бэзэ.

- Үнгэрһэн зун олон тоото үринэртэйгөө Үлэгшэн гол өөдөө үгсэжэ, түрэһэн тоонто Хүхсөөнэйнгөө обоодо мүргэжэ ерээт...

- Хэдэ дахин ошоолби даа. Ная гаран жэл ошоогүй байһанаа... Хонгор уулада зуһалантай, Зуһалан дабаанда, Хүхсөөн уулын хормойдо үбэлжөөнтэй һэмди.

Би Тожоон төөбидөө ехэ эрхэ байһан хүм. Мүнөөшье болотор төөбиигөө һанажа, шаналжа ябадагби.

- Бишье анха түрүүшынхиеэ Хүхсөөн харахадаа, үндэр эгсэһээнь, жабха- ланһаань һүгэдэжэ, унан алдаһан хүм. Гансал Ахада иимэ уулануудые хараа һэн хаб.

Хүхсөөн уула, яахадаа

Хүрөөгүй байгаабиб

Тандаа

Хүгшэн эжынгээ

буусада? -

гэжэ бэшээ бэлэйб.

- Үнэхөөр шамдашье төөбиин юрөөл хүртэһэн даа...

- Тиигэжэл һанадагби. Тан тухай хэлэбэл, “Гансаһаа газар дүүрэхэ” гэһэн үгэ бии. Тамнай үри хүүгэдтэеэ, ашанар гушанар, зээнэртэеэ, хүрьгэд, бэреэдтэеэ хамта аяар 80 хүн болобот. Үри хүүгэдээр үнэржэн баяжаха гээшэ энэл ха юм. Эрхүүгэй универ- ситедэй хари хэлэнүүдэй факультет дүүргэһэн, засагай зургаануудай социальна хамгаалгын таһагта олон жэлдэ хүдэлһэн Светлана Цыденовна басагантнай танаа анхаралаар хүреэлэн харана ха юм даа. Та өөрөө мүнөөшье болотороо миин һуунагүйт. Үшөөл хажуураа далайжа, хартаабхынгаа үбһэ түүжэ, газаахи саһаяа этэжэ, нохойнуудаа эдеэлүүлжэ, үдэрөө үнгэргэнэт. Кроссворднуудаа мэргэнээр тааһаарта. Ашанар гушанараа харалсанат. Иимэл һонор һэргэлэн, ухаан хурса зандаа зуун наһан тээшээ зориһоорта. В.В.Путинай дээжэ амаршалгын хажуугаар би соморхон амаршалгаяа Тандаа зорюулнаб:

Ерэн табан наһанай

Ехэ ендэрһээ

Шэнэ дэлхэйе

Шэртэн-гайхан һуугыт даа,

Үри үхибүүдтэеэ, аша гушатаяа,

зээнэр, зээнсэртэеэ,

Үнэтэ үреэлээ үргэн дэмжэн

һуугыт даа.