Угай хүсэн

Угай номууд дэлгэрнэ

Мүнөө Интернет наймаанда гоё hайханаар шэмэглэhэн гадартай, зузаан олон хуудаhа­нуудтай ород бүлын угай бэ­шэгүүдэй тусхай номууд най­маалагдадаг болоhон. XXI зуун жэлдэ ородшье, буряадшье г.м. ямаршье яhатан уг гарбалаа мэдэжэ, хүндэлжэ ябахань шу­хала гэжэ ойлгоо.

Мүнөө Москвагай, Санкт-Петербургын г.м. томо хото­нуудай архивуудта Бүхы Рос­сида элитэ хүнүүд хандажа, долоон үе уг гарбалтанайнгаа нэрэнүүдые, намтарнуудые элирүүлхые оролдодог болон­хой.

Ородойшье, буряадайшье урдын заншалаар долоон үе онсо удха шанартай. Долоон үеын элинсэгүүдэй элшэ хүсэн хүн бүхэндэ хүсэтэй нүлөө үзүүлдэг гэжэ хэлэгдэдэг.

Бүхэ үндэhэтэй модондол

Урдань буряад айл бүхэндэ угайнь нангин ном гамтайгаар хадагалагдажа, үеhөө үедэ дамжуулагдадаг бай­hан. Тэрэ хадаа бүлын ёhото hахюуhаниинь гээд шүтэгдэдэг hэн ха.

Тиигээд совет засагай үедэ hалажа hандарhан угай ном бэшэдэг заншал мүнөө эр­шэмтэйгээр hэргэнэ гэжэ эли. Элинсэгүүдэй нэрэнүүдтэй угай ном соо хүнэй уг гарба­лай заяанай һүлдэнүүд ор­шожо, үри хүүгэдтээ элшэ хүсэеэ үршөөдэг. Тэдээн сооhоо аша габьяатай, алдар­тай элинсэгүүдэй hүлдэнүүд илангаяа хүсэтэйгөөр туhалдаг заяатай.

Эхэ эсэгэтэеэ, уг гарбалта­яа бүхэ холбоотой хүн үндэhэ бүхэтэй модон мэтэ hалбардаг, алишье талаар – бэеын энхэ элүүрэй, гэр бүлын, ажал хэрэ­гэй, мүнгэ зөөриин талаар яда­маргүй, элбэг дэлбэг ажаhуу­даг.

Аба эжыгээ хүндэлжэ...

Эхэ эсэгэеэ хүндэлдэггүй, уг гарбалhаа таhарhан хүнүүд яашье өөдэлдэггүй гэжэ эли. Тиимэ хүнүүд намарай шара набшаhандал халта һалхи­най үлеэхэдэ, таhаржа унадаг. Хальhагүй үндэгэндэл бира­гүйхэн хүсэндэ низа даруулан, хатажа хосордог.

Эхэ эсэгэеэ шоо үзэдэг, шэрүүнээр хандадаг, үбгэрхэ саг­тань муугаар үргэhэн хүнүү­дые угайнь заяанууд хэhээдэг гэжэ урдын hургаалнууд соо хэлэгдэдэг. Хүнэй бэе урилжа түрэхынгөө урда тээ hүнэhэн үйлын үреэр уг гарбалые, гэртэхиниие өөрөө шэлэжэ түрэдэг.

Тиимэhээ хүн бүхэн хэ­дышье ядуу тулюур, муу аашатай, ябадалтай эхэ эсэгэ хоёртоо урин зулгы­гаар, тэсэбэритэйгээр хандажа, үгын, эдеэнэй ба унта­риин гурбан зөөлэнөөр хан­гахые оролдохо ёhотой. Тиибэл өөрынь хуби заяан hайн тээ­шээ эрьежэ хубилха.

Yгы гэбэл, уг гарбалайнь за­яанууд хэhээжэ, байдалынь до­ройтодог юм.

«Эсэгэеэ хүндэлдэггүй хүн ажалдаа хатуу шэрүүн ноёной мэдэл доро зободог, али гэбэл, засаг түрын түлөөлэгшэдтэй хёморолдодог, тэмсэдэг, хэһээ­лгэдэг» гэhэн урдын тэмдэгтэй. Тиимэhээ эсэгэеэ, уг гарбалы­ень хүндэлжэ байхань шухала, хүндэ өөртэнь лэ туhатай.

Хүн эхын һүмбэйтэй хамта саашанхи ажабайдалайнгаа хэб бэедээ шэнгээдэг гэдэг. Уг залгамжалха хүниие түрэдэг эхэ хүн уг гарбалтаяа нягта холбоотой байдаг.

Эхын сэдьхэлэй энэрхы элшэ хүсэн - энэ түби дэлхэйн бүхы амидаралай эхин. Эжын­гээ дурантай хамта хүн юртэм­сын үршөөлдэ хүртэдэг заяа­тай. Эхын энхэргэн дурыень бэедээ шэнгээгээгүй хүн буян хэшэгэй үршөөлдэ хүртэдэггүй гэhэн hургаалтай.

Тиимэһээ урдань угай аха захатан нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, энхэргэн хандасатай, ажаһуу­далдаа найдалтай нягта, һайн эхэтэй айлай басагаар бэриие хэхэ гэжэ оролдодог байhан. Эхэнэр хүн – гэрэй гуламтын эзэн. Уг гарбалай гуламтын гал бадарха гү, али hүнэн залир­ха гү гэжэ эхэнэрhээ, эжыhээ ехээр дулдыдадаг.

Эсэгэнэрэй бүhэ андалдаан – сэсэн заншал

Урдань үхибүүдэй нялха наhандань эсэгэнэрынь бүhэеэ андалдажа, саашадаа гэр бүлэ болохыень заяадаг заншалтай байhан гэжэ мэдэнэбди. Мүнөө тэрэ заншал зэрлиг мунхаг са­гай тэмдэг гэжэ hанагдадаг. Яагаад хоёр нарай үхибүүдэй наhаяа хүсэхэдөө гэрлэжэ, таа­раад hуухыень мэдэхэ юун бэ?

Yнэн дээрээ эсэгэнэрынь бүhэеэ андалдахынгаа урда тээ угайнгаа бэшэгүүдые үзэжэ тааралдуулаад, зурхайшанда хан­дажа, ерээдүйн үбгэн hамган хоёрой түрэhэн жэлэй махаба­дай hуудал, мэнгын зохилдол г.м. гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ ха­радаг байhан. Тиимэ аргаар бии болоhон бүлэ алишье талаар тааража, эбтэй эетэй, элүүр энхэнүүд, эд зөөреэр дутал­дангүй hуухаhаа гадна, тэрэ бүлэдэ hайн хуби заяатай хүү­гэд түрэдэг гэдэг.

Мүнөөнэй зурхайшадай онсо тэмдэглэhээр, залуу- шуул гэр бүлэ болохын хэрэг­тэ тусхай харюусалгатай­гаар хандажа, зурхайн зүб- шэлнүүдые анхаржа, хараа- даа абаха ёhотой. Зурхай- гаар огто таарахагүй гэhэн ай­ладхалтай hаа, бү гэрлэгты! Юундэб гэхэдэ, өөhэдөө зобо­лон эдлэхэhээ гадуур, хүндэ үбшэнтэй, муу хуби заяатай үхибүүд түрэхэ гэжэ тоосоо­гүй.

Хэдэн мянгаад жэлнүүдэй туршада Энэдхэгтэ, Түбэдтэ, Монголдо болон манай Буряад орондо хэрэглэгдэжэ байhан зурхайн айладхалнууд жэн­шэдгүй сэсэн мэргэн ха юм.

Долоон үеын элшэ хүсэн

Хүн бүхэн – угайнгаа үргэлжэлэл. Амиды хүн гү, али үни наhа бараhан – илгаагүй, булта нэгэ угай заршамда оршодог. Олон оюун бэлигтэй, ажалай алдартай, буянта хэрэгүүдээрээ суурхаhан түлөөлэгшэдтэй угай элшэ хүсэниинь бада­ран hалбардаг, үндэhэниинь бүри бэхижэдэг.

Харин муу, хорото үйлэнүү­дые үүсхэжэ, хулгай, худал хуурмаг ябадалтай хүнүүдтэй угай заяанууд һуларжа, элшэ хүсэниинь унтардаг.

Хүн бүхэн ганса өөрынгөө түлөө бэшэ, харин үри хүү­гэдэйнгээ ба саашанхи долоон үеын үри hадаhадайнгаа түлөө харюусалгатай. Зүрхэ сэ­дьхэлэйнь элшэ хүсэн долоон үеын үринэрэйнь хуби заяае гэрэлтүүлхэ. Yйлэдэhэн хоро­то хэрэгүүдынь мүн лэ долоон үедэ гасалан, зоболон үзүүл­дэг заяатай.

Хододоо хэрүүл, тэмсэл хэдэг, задагай муухай, hалан бай­далтай бүлын үхибүүд жаргал­тай хуби эдлэдэггүй. Тиимэhээ эбтэй эетэй, арюун сэбэр бай­далтай байхань маша шухала.

Эрэ хүн Дээдэ Тэнгэриин заяатай, харин эхэнэр Эхэ дэлхэйн hүлдэтэй. Тиимэ­hээ бүлын эзэн – бүhэтэй хүн! Һамганиинь үбгэеэ хүндэлжэ, hүр hүлдыень үргэжэ байха ёhотой. Тиигэбэл бүхы бүлын ажабайдал дээшээ байдаг. Ха­рин үбгэеэ дарладаг эхэнэртэй айл өөдэлдэггүй гэжэ манай элинсэгүүд hургана.

Алтан угаймни түүхэ

Бата бэхи, бүхэ байдалтай, үндэр одо заяатай байхын тулада айл бүхэн угайнгаа түүхын бэшэг бэшэжэ байха ёhотой. Тэрэниие бүлын эгээл аха хүбүүнэй хүбүүн эрхилдэг гуримтай. Эндэ заал һаа эрэ хүн бэшэ, эхэнэршье байжа ма­гадгүй.

Нэн түрүүн дэбтэр соо гэр бүлын түүхэ бэшэгдэдэг. Аха захатанайнгаа мэндэ байгаа сагта урдахи үеын хүнүүд тухай һурагшалхань шухала.

Гэр бүлэнүүдэй түүхээр һо­нирхожо байгты. Уг гарбалнай ямар абари зантай байгааб, ямар һайн юумэ үйлэдөөб, ямар муу юумэ хээб гэжэ мэ­дэгты. Муу үйлэ хэгдэһэн байгаа һаань, энэ ушарһаа ажабайдалай ямар һурга­ал абахабиб гэжэ бодомжо­логты, шэнжэлэгты. Энэ юртэмсэдэ мүндэлэн түрэһэндөө, эхэ эсэгэеэ, элинсэг ху­линсагуудаа дулааханаар дур­сан, баярые хүргэгты.

Түрэл гаралайнгаа ямаршье муу абари зантай, тулюур байдалтайшье hаань, эн­хэрэн хайрлажа, хүлисэжэ, туhалжа байгты! Аха дүүнэртэеэ хододоо эбтэй эетэй байгты, харилсажа, сэдьхэ­лэйнгээ дулаагаар хубаалдажа байгты! Тиигэбэл угайт­най заяанууд хүхилдэжэ, хүсэ­ниинь шангарха, ажабайдалт­най һайжарха, муу үйлэ ябадал­нууд холодохо, угайнгаа дэмжэлтэ ходол мэдэржэ байхат.

Буряад ороной нэгэ эмнэл­гын газарта болоhон иимэ ушар олониие гайхуулhан байна. Yн­дэр наhатай хүндөөр үбшэлhэн эсэгэеэ дүрбэн хүбүүдынь үргэлжэ асарhан гэдэг. Тии­гээд эсэгыень аргалхын тулада аргагүй ехэ – дүрбэн хүбүүдэй бүлэнүүдэй бүхэли жэлэй хамтын салингай тухай мүнгэн хэрэгтэй гэжэ элирүүлэгдээ hэн ха. Нэгэшье хүбүүниинь халташье тэбдэжэ, бодомжоло­огүй hэн гэдэг. Хамтын хүсөөр оролдожо, тэрэ дары мүнгэ олоод, үндэр наһатай эсэгэеэ абарhан байгаа.

Иимэ hайхан хүбүүдые хүмүүжүүлһэн эсэгэ буян­тай. Yшөө хэды ехэ гарза­да ороошье hаа, тэдэ хүбүүд үгыржэ тулихагүй. Уг гар­балайнь заяанууд заабол туhалха!

Баярма БАТОРОВА

(У.Раднаевагай «Зов предков сквозь столетия» гэһэн ном хэрэглэгдэбэ)