Гайхамшагта хуби заяан

Балшар наhандаа Галина Номогоновна 1936 ондо Бэшүүрэй аймагай Шанага нютагта түрэн үдэhэн, Ошорой Номогонтоной юhэн үхибүүдэйнь нэгэн байhан намтартай.  Эсэгэнь үе сагайнгаа эрдэмтэй, түрүү  хүнүүдэй нэгэн, коммунист, нютагайнгаа сомоной зайhан тушаалтай байhан. 

Агууехэ Эсэгын дайнай эхилхэдэ,  Ошорой Номогон Тельманэй нэрэмжэтэ промартелиин түрүүлэгшын тушаалда хүдэлжэ байhан. Тиигээд дайнай түрүүшын үдэрнүүдтэ үхибүүдээ түрэhэн нютаг Гутайгаа  асараад, ɵɵрын hайн дураар фронт руу мордоод, бусаагүй юм даа.    

Тэрэ үедэ оройдоо 5 наhатай Галя басагахан бүдүүн зонтой адли зэргэ ажал хэжэ эхилhэн намтартай. Yбhэ сабшалгын ажалай халуун хаhада морин тармуурта hуужа, бухал шэрэлсэдэг hэн ха.

- Эгээл хүндэнь гэхэдэ, морин дээрэ мордожо ядадаг hэмби, - гээд,  Галина Номогоновна дурсан хɵɵрэнэ. - Яажашье ядахадаа, мориёо  бэлшэхыень табижархихаш. Тиигээд тонгойгоод, ногоо зулгааха үедэнь hамбаашалжа, hэмээхэн тархи дээрэнь абиржа гараад, хүзүүгээрнь доошоо эмээл хүрэтэрнь hолжоржо буудаг hэмби. Одоошье эмээлдээ хүрэжэ, тэрээн дээрээ эрьелдэжэ, урагшаа хараад hуухань баhал хэсүү бэрхэтэй hэн даа.

«Дайнай хүндэ хүшэр үедэ 15-16-тай басагад поли дээрэ морин анзаhаар газар хахалдаг hэн. Би тэдэнэй морин дээрэнь hуугаад, залажа хүтэлдэг байгааб. Тиихэдээ эмээлгүй морин дээрэ hуулгадаг  hэн тулань туйлай ехээр гуянуудни холожо зободогоо мартадаггүйб», -  гээд, Галина Номогоновна үргэлжэлүүлнэ.   

ЭРДЭМТЫН ЗАМААР

Галя басаган Шэбэртын дунда hургуулиин 7 класс дүүргэhэнэй удаа Улаан-Yдын 18-дахи интернат – hургуулида hуража түгэсхэhэн намтартай. 

Саашадаа 1955 – 1960 онуудта Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ hургуулиин түүхын – хэлэ бэшэгэй (ород ба буряад хэлэнүүдэй) таhагта  оюутан боложо ороод, амжалтатайгаар дүүргэhэн.  

Саашадаа Бэшүүрэй дунда hургуулида ород хэлэнэй багшаар, Улаан –Yдын хэлхеэ холбооной эмхиин номой санда мэргэжэлтэнээр хүдэлhэн. 1965 ондо мүнɵɵнэй Монголые, буддын шажаниие  ба Түбэдые шэнжэлэлгын институдта (МБТ СО РАН) «аспирантурын инспектор» гэhэн мэргэжэлтэнээр хүдэлжэ эхилhэн байна. 

Тэндэ хүдэлхэ үедɵө  Монголой Ехэ hургуулида нэгэ жэлэй туршада һуража, шэнэ монгол, хуушан монгол ба түбэд хэлэ бэшэг шудалжа, эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлhэн.

БИДИЯ ДАНДАРОНТОЙ

Саашадаа буряадай эрдэм – шэнжэлэлгын институдай түбэдэй таhагта  мэргэжэлтэнээр хүдэлhэн намтартай. Хотын «Эрдэм» гэжэ кинотеатрай подвал сооhоо буддын шажанай номуудые бодхоожо асараад, жаншануудыень угааха, хуудаhануудыень сэбэрлэхэ, холисолдожо худхарhан  хуудаhануудыень эмхи гуримдань оруулха г.м. ехэ хүдэлмэринүүдые ябуулhан буянтай заяатай.

Тус хэрэгые  Хэжэнгын дасанай Гэмпэл лама хүтэлбэрилдэг hэн ха. Тэндэ хүдэлдэг 4-5 эрдэмтэй ламанарай дунда буддын шажанай элитэ багша, гүн ухаанай эрдэмэй шэнжэлэгшэ Бидия Дандарон байhан намтартай.  

- Гэмпэл ламын ашаар би түбэд хэлэ бэшэг улам гүнзэгыгɵɵр шудалhан байнаб, - гэжэ Галина Номогоновна тэмдэглэнэ. Тэрэ хоорондоо худхаршаhан урданай нангин номуудые илгахадаа, нэн түрүүн  ородой, түбэдэй, хитадай гээд саарhаарнь илгаруулжа hураа hэм. «Дэргэд нартан» гэhэн урдын түбэдэй саарhан дээрэ шажанай номууд бэшэгдэнхэй байдаг бэлэй.     

Тэрэнэй хажуугаар залуу эрдэмтэн  Хоца Намсараевай, Гэнин-Дарма Нацовай зохёохы  хүдэлмэринүүдые шэнжэлэлгын үргэн ажалнуудые  ябуулhан габьяатай.

Галина Очирова тэрэ үедэ «Шэдитэ хүүрнүүд» гэhэн урдын түбэдэй үльгэрнүүдээр эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалхые бэлдэжэ байhан юм. Тус үльгэрнүүд хэдэн зуугаад жэлнүүдэй саада тээ Түбэдhɵɵ  Монголдо, тэндэhээ Буряад орон руу хүрэжэ ерэhэн гэжэ эли.

«СОВЕТ ЗАСАГТА ХАРША»

1972 ондо Буряадай эрдэм шэнжэлэлгын институдта хатуу шэрүүн хубилалтанууд болоhон ушартай. Совет үеын засаг түлɵɵлэгшэдэй шиидхэбэреэр Бидия Дандарон «буддын шажанай тантрын бүлгэм эмхидхэгшэ» гэжэ гэмнүүлээд, Байгалай урда эрьеын «Выдрино» тосхоной дэргэдэхи түрмэдэ 5 жэлээр хаагдаhан юм. Мүн лэ Анчик Нимаевич  Дугарнимаев гэhэн хүтэлбэрилэгшыень тушаалhаань абажа хаяhан.

Галина Очировагай «Шэдитэ хүүрнүүд» гэhэн үльгэрɵɵр бэшэжэ байhан эрдэмэй кандидадай хүдэлмэринь баhал огто хоригдоhон байна. «Совет засагта харша удхатай, хубисхалай урдахи сагые магтаhан үльгэрнүүд»  гэhэн гэмнэлгын тобшолол гаргаhан гэдэг. Хэсүүл саг байгаа даа!

Тэрэ ушараар Галина Номогоновна институдайнгаа ондоо таhагта ороод, эрдэмтэ шэнжэлэлгэнүүдээ үргэлжэлүүлhэн. Буряад арадай   аман зохёолой баялигые – хурим түрын, бɵɵ мүргэлэй г.м. зохёолнуудые шэнжэлжэ эхилhэн юм. Буряад нютагуудаар эмхидхэгдэhэн элдэб янзын эрдэмэй экспедицинүүдтэ хабаадажа, хоморой дуунуудые, сэсэн мэргэн hургаалнуудые, үльгэрнүүдые суглуулан шэнжэлжэ, түрэл арадайнгаа ёhо заншалнуудай алтан абдарые баяжуулhан үндэр заяатай.

- Би ямар  нэгэн нютаг хүрэжэ ерэхэдээ, намайе наhатай үбгэд хүгшэдтэ байрлуулхые гуйдаг hэмби,  - гээд, Галина Номогоновна дурсан хɵɵрэнэ. Урданай түүхэ, ёhо заншалнууд тушаа мэдэхэ,   хɵɵрэхэ хүнүүдые бэдэрдэг байгаа ха юмбиб даа. Теэд совет засагай үедэ ехэнхи зон урданай байдал тухай  хɵɵрэхэеэ айдаг байhан, бэлээр мэдэсээрээ хубаалдадаггүй байгаа. Тиигэбэшье нэгэ хүгшɵɵдэйн үнеэ hаалсахаш, гэрэйнь ажалда хамhалсахаш. Yбhэшье сабшалсаха саг болодог hэн даа. Тиихэ зуураа дүтɵɵр танилсажа, этигэл найдалтайгаар хɵɵрэлдэхэдɵɵ, яhала hонин мэдээнүүдые суглуулагша hэм.

«МОНГОЛ - МОСКВА» АЯНШАЛГЫН ЗАМААР

1971 – 1991 онуудта Галина Номогоновна гид – оршуулагшаар хүдэлhэн намтартай. Хүршэ Монголой аяншалагшадые Москва, Ленинград, Киев, Минск, Сочи гэхэ мэтэ СССР-эй томо хотонуудаар ябуулдаг байгаа. Ехэнхинь ажалай габьяагай түлɵɵ тусхай путёвконуудаар шагнагдаhан, ородшье, буряадшье хэлэ мэдэхэгүй малшад  ерэдэг байhан түүхэтэй. Хорёод жэлэй туршада тэдэнэй «шэхэниинь» ба «хэлэниинь» боложо, Эхэ оронойнгоо үзэсхэлэнгүүдтэй танилсуулhан.   

1980 оной Москвагай Олимпиадын үедэ Галина Очирова Монголой ба Буряадай томо бүлэг аяншалагшадые хүтэлжэ ябаhан.

-  Олимпиадада хабаадахын тула  Москвада хоёр hарын туршада  тусхай бэлэдхэл гараа hэмди, - гээд, тэрэ хɵɵрэнэ. Хари гүрэнэй айлшадтай хүндэмүүшэ зохидоор хɵɵрэлдэхэ, түб хотын газарнуудые харуулха гэхэ мэтэ асуудалнуудаар hуралсал гараабди. Yшɵɵ хүн бүхэндэ тусхай формонуудые оёжо үмдэхүүлээ hэн.

1981 ондо Эрхүү хотодо үнгэргэгдэhэн совет – монгол гүрэнүүдэй хоорондохи эб найрамдалай фестивальда Галина Номогоновнагай даажа абаад ябаhан бүлгэмэй бүридэлдэ Монголой түрүүшын космонавт  Жүгдэрдэмидийн Гуррагча ябалсаhан юм. Тэрэ Владимир Джанибековтэй хамта хүндэтэ айлшадай тоодо ябаа ааб даа. 

1991 оной август hарада Москвада болоhон ехэ буhалгаанай үедэ Галина Номогоновна монгол аяншалагшадые абаад ябаhан. “Кремлиие тойроод харгынууд хаалтатай, танкнууд зогсожо, ехэл hүрɵɵтэй байгаа hэн даа, - гэжэ Галина Номогоновна хɵɵрэнэ. - Теэд ородшье, буряадшье хэлэ мэдэхэгүй монголнуудые орхёод, гэр руугаа тэрьедэхэгүй ха юмши даа”.

82 ЖЭЛЭЙ  АЖАЛАЙ  СТАЖТАЙ!

 Мүнɵɵ  Галина Номогоновна Буряадай гүрэнэй архивта дансануудые хуушан монголhоо оршуулжа, картотекэ бии болгодог. Дасангуудай ба Буряадай урдын талын Дүүмэнүүдэй дансануудые оршуулгын туйлай ехэ хүдэлмэри ябуулна.

Галина Номогоновна мүнɵɵшье нюдэнэй шэлгүйгɵɵр уншадаг.

Табатайhаа хамтын ажахыда ажал хэжэ эхилhэн эрдэмтэн ажалай 82 жэлэй стажтай!

Тэрэнэй хажуугаар эрдэмтэн иврит хэлэ бэшэг шудалhан, үнэн алдартанай «Библи» номые буряад хэлэн дээрэ оршуулалсаhан байна.  

Буряадай бүхы дасангуудай урдын дансануудые, түүхын бэшэгүүдые оршуулhан, олон тоото эрдэмэй хүдэлмэринүүдые, ɵɵрын ба бусад авторнуудтай хамта олон номуудые хэблэhэн габьяатай. Мүнɵɵ авторай  «Хори Хёлгын Хохюуртын дасанай түүхэ» гэhэн шэнэ номынь хэблэлдэ бэлдэгдэнэ.

Галина Номогоновна СССР -эй Олимпиин комитедэй Хүндэлэлэй грамотаар, Монголой медаляар, Бүхэроссиин үзэсхэлэнгэй түбэй медаляар ба олон тоото Баярай бэшэгүүдээр, сэнтэй бэлэгүүдээр шагнагдаhан.