«Ном бэшэхэ-түлеэ хахалха бэшэ»

 «Сүүгэлэй дасан» ба «Сэмүүн саг» номуудай нара харамсаар, «буряадаар дуугаржа hурахаяа hанаа hаа, Дамбинима Цырендашиевай зохёолнуудые уншагты» гэжэ hайсал дуулахаар байгаа бэлэй. Энэ дэмыдэ хэлэгдэhэн үгэнүүд бэшэ. Хэлэндэ hураха эгээл бэлэн арга хадаа шанартай уран зохёол уншалга мүн. Иимэ шухаг, гансата хоморой болошоhон номуудые бэшэhэн хүн хэн гээшэб?

Дамбинима Цырендашиев – дүрбэн тэгшэ хүн. Тэрэ уран зурааша, уран зохёолшо, багша, шэнжэлэгшэ-этнограф. Түрэл хэлэеэ тон һайнаар мэдэхэ, үргэн эрдэм мэдэсэтэй һэн – кроссворднуудые тэрэ доронь таажа байха. Өөрөө хубсаһа эсхэхэ. Тэрэнэй зохёоһон хэбээр оёһон хубсаһатай һайн дуранай уран һайханай харалгануудай хабаадагшад Шэтын, Хабаровскын, Москвагай тайзанууд дээрэ гараһан гээшэ. 

Дамбинима аха Шэтын техникум «техник механизации и электрификации» гэhэн мэргэжэлээр дүүргэhэн байна. Тиин ахалагша пионервожатаар Тугшанай дунда hургуулида хүдэлжэ эхилhэн намтартай. Удаань Һүдэнтын hургуулиие даагшаар, Шандалиин, Урда-Агын hургуулинуудта зурагай, трудай болон черчениин багшаар, Агын 1-дэхи дунда hургуулиин захиралай орлогшоор ажаллаhан юм. Тойрогой хүдөө hууринуудай дунда эгээл түрүүн Урда-Ага нютаг зайн галтай болгоо, трудай хэшээлдэ хэрэглэхэ техническэ түхеэрэлтэ, үбhэ хуряалгын хэрэгсэлнүүдые зохёогоо. Шэнэ юумэ зохёогшын гүрэнэй дансатай hэн, Агын 1-дэхи дунда hургуулида hурагшадай түрүүшын оньhожоруулагдамал бригада эмхидхэгшэ.  Буряад арадай болон буддын шажанай соёлой түүхэ шэнжэлэлгын ажал ябуулха, аман зохёолоор, уран зурагаар, hиилэлгээр hонирхохо. Юушье, ямаршье ажал хэхэдээ,  тэрээндээ зохёохы хандасатайгаар ажалладаг байhан гэхэ. Наhанайнгаа нүхэр Будажаб Раднажаповатай багшанарай угай эхи табиhан байнад.

Дамбинима Цырендашиевай түрүүшын шүлэгүүд 1960-аад онуудта «нара» хараһан «Талын аялганууд» гэжэ ниитын согсолбори соо толилогдоһон. «Толон», «Буряад үнэн», бэшэшье тойрогой, хизаарай газетэнүүдтэ очерк болон дурсалгануудынь гараһан юм. Географическа бүлгэмэй гэшүүн.

«Хараасгай» (2005), «Сүүгэлэй дасан» (2006), «Жимба хамба» (2008), «Гунигтай гурбан уулзалга» (2011), «Сэмүүн саг» (2012), «Гомбын хамба» (2016) номуудай автор. «Сүүгэлэй дасан» номой түгэсхэлэй баяр баясхаланай үгэ соогоо иигэжэ бэшэhэн байдаг: «…Ном бэшэхэ гээшэ түлеэ хахалха бэшэ ха юм даа, hанаhан соогоо эб даб гээд дүүргэжэрхихэ гэhэн тиимэ бэлэн юумэн байбагүй». Буряад арад түмэндэ хабаатай, анхан хаанашье хэблэгдээгүй түүхын, соёлой али олон сагаан толбонуудые Дамбинима аха номууд соогоо элирхэйлээ. Тэрэ үнгэрһэн зуун жэлэй үгэнүүдые хэрэглэжэ, мүнөө үедэ мартагдажа байһан хэлэндээ хандажа, түүхэтэ ушарнуудые, хүнүүдэй намтар зураглаа. Зуугаад зоной хөөрөөнүүдые бэшэжэ абаһан байна. Тиихэдээ нютагайнгаа түүхэ һайн мэдэхэ зон, мэдээжэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэд бурханайнгаа орондо ошожол байна, халтал хожомдожо, домог түүхэ суглуулжа эхилээб гэжэ халагладаг байһаниинь мэдээжэ.

«Сүүгэлэй дасан» ба «Сэмүүн саг» номуудай удха шанарынь сэгнэшэгүй: түүхын бэшэгүүд болон архивай дансанууд соо оруулагдаагүй баримтанууд угаа олон. «Сүүгэлэй дасан» соо гансахан Сүүгэлэй дасанай бэшэ, бүхы Үбэр Байгалай хизаарай түүхэдэ хабаатай үйлэнүүд зураглагдаа бшуу. «Сэмүүн саг» соо түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараһан, хабаадалсаһан зоной хөөрөөнүүдые оруулжа, түүхын хуурай тоонуудта ами оруулаа ха юм. XX зуун жэлэй түрүүшын хахадта бодото дээрээ ямар үйлэ хэрэгүүд манай хизаарта боложо байһан юм гэжэ энэ ном уншагшад мэдэжэ абаха байна.

Д. Цырендашиевай номууд тухай статья соогоо Буряад Республикын hуралсалай политикын дээдэ hургуулиин багша Хандама Цыденовагай тэмдэглэһээр, «Сэмүүн саг» ном ганса Агын буряадуудай түүхэ бэшэ, харин бүгэдэ буряад арадай гашуудалта түүхын хуудаhануудай нэгэн болоно: хамалган, хашалганда хардуулhан олон гэм зэмэгүй зондо энэ ном мүнхын хүшөө боложо үгөө. Илангаяа автор өөртөө, өөрынгөө хөөрэhэн, бэшэhэн үгэдэ аргагүй нарин нягта гэжэ ажаглахаар. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үеын үйлэ хэрэгүүдые архивай дансын баримтануудаар, номой цитатануудаар, нэгэнэй хөөрөөе олон зоной хөөрөөгөөр батална. Дамбинима Цырендашиев буряад уран зохёолдо шэнэ жанр нээбэ, тэрэниинь ород литературада «полифоническая роман-исповедь» гэжэ нэрлэгдэдэг. Ород уран зохёолшо Светлана Алексиевич энэ жанраар эхэнэрнүүдэй дайнай үеын ажабайдалые «Увойны не женское лицо» гэhэн ном соогоо харуулhан байдаг.

Дамбинима Цырендашиевай хэлэнэй онсо илгаа тухай мэдээжэ поэт Батожаргал Гармажапов иигэжэ хэлэһэн юм: «Зохёолнуудайнь хэлэн урдажа байһан гүн тунгалаг булагай уһантай сасуулмаар. Энэ хадаа авторай түрэлхиин бэлигтэй байһаниие гэршэлнэ. Тэрэ нютагай шарай өөр соогоо шэнгээһэн, эрдэм мэдэсэ шудалһан хүн байна гэжэ тэмдэглэмээр. Арад бүхэнэй ажаябадалда, байра байдалда ондоо яһатанай хүрэһөөр ойлгомоор бэшэ зүйлнүүд байдаг. Дамбинима Цырендашиев эшэгы гэр соо, малай хохир дээрэ түрөөд, үнеэнэй үүгэнээн, хониной маараан соо үндыһэн хүн хадаа буряадай байдал зохёол соогоо үнэншэмэ зүбөөр харуулаа. Энэ хүнэй хэлэнэйнь баялиг гүн ехэ далайтай сасуулмаар, зохёолой уран тала, хэлэнэй хоноосо хурса хутагын эри мэтэ. «Сүүгэлэй дасан» «Сэмүүн саг» хоёр боти ном хадаа бодол ажаглалтаараа оншотой сэсэн, хүнэй сэдьхэлэй уярма гүнзэгыһөө гараһан гээд тобшолол хэмээр байна. Зохёолой хэлэн баян, уншахада ульгам, һонин баримтануудаар элбэг».

Урданай юумэ уншаха гэхэдэ, хаанашье олдохогүй. Жэшээнь, Сүүгэлэй дасанай 1935 ондо хаагдахада, архивыень гүрэнэй зургаанууд абаад бусаагаагүй. Харин Дамбинима Цырендашиевай номууд соо хаанашье үгы тобшо тодо баримтанууд байна. Уншахада, ехэ hонин, гүнзэгы удхатай, hургаалтай. Тиимэhээл «буряадаар дуугаржа hураха гэбэл, Дамбинима Цырендашиевай зохёолнуудые уншаха хэрэгтэй.

Дарима Базарова,

Ц. Жамцараногой нэрэмжэтэ Агын хизаарай номой сангай

мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь.