Буряад хутагын соло дуудажа...

АЛТАН УГАЙ YРГЭЛЖЭЛЭЛ

Бато Мэрдыгеев 1948 ондо Улаан-Үдэ хотодо оюун бэлигтэй уг гарбалай гэр бүлэдэ түрэн үдэhэн золтой заяатай. Эсэгынь талаhаа түрэhэн абгань – Роман Сидорович Мэрдыгеев – мэдээжэ уран зураашан, СССР-эй ба  Буряадай АССР-эй Уран зураашадай холбооной гэшүүн байhан.   

Андрей Сидорович нэрэтэй эсэгэнь мүн лэ hүбэлгэн ухаатай, алтан гартай уран зураашан, дархан, оньhото техникэдэ ульhатай хүн байhан юм. 14 наhатайдаа Андрей хүбүүн «Фордзон» гэжэ түрүүшын тракторай бишыхан модель ɵɵрын гараар суглуулжа бүтээhэн гэдэг. Теэд тэрэнь нэгэ  жэжэ хэрэгсэлэй дуталдаhан ушараар яашье ябажа үгɵɵгүй ха. Һүбэлгэн хүбүүхэн дуталдаhан пружина ба хэрэгсэлнүүдые тосхоной hургуули соо зогсодог хоёр метр үндэртэй томо часыhаа hугалжа абаhан байгаа.       

Тогтошоhон часые заhажа шадаха хүн тосхон соо олдоогүй hэн гэдэг. Харин Андрей хүбүүнэй дархалhан бишыхан трактор гэнтэ ёhото томо трактор мэтээр ябадаг болоод, үе сагайнгаа үзэсхэлэнгɵɵр олониие сошоон гайхуулhан түүхэтэй.   

Саашадаа Андрей Мэрдыгеев Томск хотын инженернэ институдта hуража, амжалтатайгаар түгэсхэhэн. 1950-яад онуудта Буряадай Уран зураашадай холбооной хэмжээндэ багет хэдэг мастерской нээhэн байна. Теэд уданшьегүй оньhото техникэдэ дуратай hэн тула, Буряадай багшанарай дээдэ hургуулида мэргэжэлтэнээр орожо, столярна, слесарна г.м. бусад мастерскойнуудые даагшаар олон жэлнүүдэй туршада хүдэлhэн намтартай. Бато хүбүүн балшар бага наhанhаа эсэгынгээ хажууда түмэр түдэгэ носожо үндыhэн юм. 

Ерээдүйн суута дарханай эжынь - Дарима Тумуновна Тумунова 50- яад жэлэй туршада Улаан-Yдын багшанарай училищида буряад хэлэ бэшэгэй таhагые даагшын тушаалда хүдэлhэн, РСФСР-эй ба БурАССР -эй габьяата багшын хүндэтэй нэрэ зэргэтэй. Дарима Тумуновна багшын ажалай хажуугаар буряад хэлэнэй ба хуушан монгол хэлэ бэшэгэй hуралсалай номуудые зохёон найруулжа хэблэhэн.

Дарима Тумуновна - алдар суута уран зохёолшо, буряад хэлэн дээрэ түрүүшын романай автор Жамсо Тумуновай түрэhэн дүү басаган болодог юм. Yшɵɵ нэгэ дүү хүбүүниинь Жигмит Тумунов - Ородой  Холбоото Уласай габьяата багша, профессор, Агын Буряадай тойрогой хүндэтэ эрхэтэн  байhан намтартай.

                                  УРАН ДАРХАНАЙ ЗАМААР

- Би бага балшар наhанhаа буряад хутагануудаар hонирхожо эхилhэмби. Манай бүлэдэ буряад арадай эритэ зэбсэгүүдэй hайханиие үнэн сэдьхэлhээ сэгнэдэг байhан. Теэд хэншье дархалдаггүй hэн, - гэжэ Бато Андреевич хɵɵрэнэ.

Бато Мэрдыгеев Зүүн Сибириин гүрэнэй технологическа институт  дүүргэhэн, «инженер – строитель» гэhэн мэргэжэлтэй. Дээдэ hургуулиин удаа 6 жэлэй туршада архитекторээр хүдэлhэн байна. Улаан-Yдын  «Бурпроект» бүлгэмдэ түhɵɵ түсэбүүдэй таhагта амжалтатайгаар ажаллажа, хотын ахамад уран зураашын тушаалтай болоhон юм.   

Теэд бүхы зүрхэ сэдьхэлээрээ уран урлалай, зохёохы ажалда тэгүүлдэг hэн тула, уданшьегүй уран зураашын замда гараhан намтартай. Саашадаа зурахын хажуугаар буряад хутагануудые урлан дархалжа эхилhэн байна. Залуу дарханиие hургаха багша гэжэ байгаагүй, тиимэhээ элдэб янзын зурагуудhаа hажаалдажа бүтээхэ баатай болодог hэн. Олон алдуу эндүүтэй туршалгануудай hүүлээр одоошье ёhото эритэнүүд бүтэжэ эхилээд, хоолойгоо тэжээхэ мүнгэ олзолдог болоhон ушартай.          

                                     БУЛАД МЭТЭ БҮХЭ ЗАНТАЙ

Уданшьегүй Бато Мэрдыгеев Буряад ороной олон дархашуулые нэгэдүүлжэ, ɵɵрын мастерской нээhэн юм. Энэ хадаа үе сагайнгаа байдалаар ёhото хубисхалта ушар байгаа. СССР гүрэндэ олон арбаад жэлнүүдэй туршада буряад хутага дархалхын хэрэг хорюултай байhан гэжэ эли. Түүхын тооhоор дарагдажа, мартагдаха туйлдаа хүрэhэн элинсэгүүдэйнгээ уран урлалые hэргээн бодхоохын тула Бато Андреевич туйлай ехэ бэрхэшээлнүүдые гаталhан габьяатай.

 Олон лэ засаг түлɵɵлэгшэдэй, тэдэнэй тоодо президентнүүдэй «үндэр богоhонуудые» дабажа, зүбшɵɵлгын үнэмшэлгэтэй болоhон юм. Тиихэдэ ганса ɵɵрынь урда бэшэ, харин Буряадай олон уран гартанай урда зохёохы хэрэгэй харгы нээгдэһэн гэжэ эли.

 Оройдоол хоёр жэл үнгэрhэн хойно Бато Мэрдыгеевэй буряад хутагын мастерскойдо үйлэдбэрилэгдэhэн уран урлалай зэбсэгүүд Москва хотодо үнгэргэгдэhэн Бүхэроссиин үзэсхэлэндэ амжалтатайгаар хабаадажа, ганса манай гүрэнэй бэшэ, харин хари гүрэнүүдэй мэргэжэлтэдэй анхарал татаhан түүхэтэй.

Хатуу эритые бүтээхэ заяатай хүн булад мэтэ бүхэ хүсэл зоригтой байха ёhотой!                    

                        ХYХЭ МYНХЭ ТЭНГЭРИИН ТАМГАТАЙ

 Эритэ хутагануудые бүтээдэг уран дархашуул  гал түмэр гэhэн хатуу, дошхон махабадтай зүйлнүүдээр зонхилжо, шанга тулалдаануудта нугархагүй бүхэ аад, нарин гарай үзэсхэлэнтэ гоё угалзануудаар шэмэглэгдэhэн зэбсэгүүдые урладаг тусхай хүнүүд. «Хүхэ мүнхэ тэнгэриин тамгатай, үндэр табисуурай заяатай хүнүүд», - гэжэ хэлэгдэдэг. Урдын сагhаа дархашуул  буряад арадай эгээл хүндэтэй хүнүүдэй тоодо ородог түүхэтэй.     

Буряад хутага  нангин хэрэгсэлнүүдэй зэргэдэ шүтэгдэдэг. Тэрээндэ ехэ хүндэтэйгɵɵр ба гамтайгаар хандахань шухала: дээгүүрнь алхаха,  гуламтын гал руу ба хүнүүд руу үзүүрээрнь харуулжа бариха, табихань хорюултай.    

Дэгэлэйнгээ бүhэдэ зүүн талаhаа  угалзата мүнгэн хутага, баруун талаhаа хэтэ сахюур хабшуулаад, гуталайнгаа түрии руу гааhаяа шиихаад, энгэр соогоо модон аягаяа хадагалхадаа, урдын буряад бүhэтэй хүн агнуурида ба дайн байлдаанда бэлэн гэжэ тоологдодог байhан.      

Манай арадай түүхын таhаршагүй хубинь болодог буряад хутага ɵɵрын онсо түхэл маягтай. Тэрэнэй нариихан аад, ута сэхэ, али гэбэл, халта годииhон үзүүртэй богони эринь  мал гаргахада таарамжатай: амитанай айжа үрдеэгүйдэ, зобоонгүй, тархиинь дорохи тусхай hуурида гэнтэ түргэн шаажа унагаахада, зохид ха.        

Yшɵɵ буряад хутагын онсо шанар гэбэл, дэгэлэй бүhэдэ сэхэ шагталагдадаггүй, харин тусхай hанжуургада үлгэгдэдэг заншалтай. Тэрэнь хутагаяа гэнтэ ойлгомторгүй гээжэрхихэгүйн тула хэрэгтэй.    

Тиигээд айлда орохынгоо урда тээ заабол хутагаяа hанжуургатайнь доошонь буулгадаг гурим сахигдадаг.

                         БУРЯАД ХУТАГА -  УРАН УРЛАЛ

Мүнɵɵнэй буряад дархашуулай бүтээhэн үндэhэн заншалта хутаганууд бүхы дэлхэйгээр суурхадаг. Сагаан мүнгɵɵр урлагдажа, үнэтэ шулуунуудаар ба үзэсхэлэнтэ угалзануудаар шэмэглэгдэhэн хутаганууд дээдын урлалай дээжээр сэгнэгдэдэг гэжэ эли. Энээниие «Бата» мастерскойн дархашуулай Россиин болон уласхоорондын үзэсхэлэнгүүд дээрэ туйлаhан илалтанууд гэршэлнэ.     

- Хутага бүхэн ɵɵрын абари зантай байдаг. Сухалтай, номгон тэнюун, үсэд нэтэрүү г.м. Зарима хутаганууд ехэ түргэн, бэлээр бүтэшэдэг. Нүгɵɵ зариманиинь яашье болохогүй, үшɵɵ гарышни адаагаад абаха. Эдэ бүгэдэ хутага захиhан эзэнэй абари занhаа дулдыдадаг, - гэжэ Бато Андреевич хөөрэнэ.

18 жэлэй туршада «Бата» мастерскойдо эсэгэтэеэ хамта Андрей хүбүүниинь хүдэлнэ.

Yнгэрэгшэ жэл Улаан-Yдэдэ Ц.С.Сампиловай нэрэмжэтэ музей соо «Мэрдыгеевы: династия» гэhэн үзэсхэлэн үнгэрhэн юм. Тэндэ Роман ба Андрей Мэрдыгеевүүдэй уран зурагууд, бүтээлнүүд, Бато Мэрдыгеевэй урлалай хутаганууд ба тэрэнэй Андрей, Табиту, Евгений гэжэ үхибүүдэйнь уран бүтээлнүүд хабаадаhан  ушартай.     

Оюун бэлигтэй уг гарбалай ялас гэмэ амжалтатай хэрэгүүд үргэлжэлhɵɵр!