879
«Тэртэ яһатанай уулзалга» гэжэ нэрлэгдэһэн тус хэмжээ ябуулгын үедэ нэн түрүүн урданай түүхын асуудалнууд зүбшэгдөө. Энэ угай анхан бүрилдэһэн тухай, тэрэниие хэн үндэһэлэн байгуулааб гэхэ мэтые сугларагшад һонирхон хэлсэһэн байна.
Тэртэ яһатанай үлгы тоонтонь хадаа Монголой Хүбсэгэл аймаг гэжэ тоологдоно. Зуунгарай Галдан Бошогто ба Түшээтэ хаануудай хёморолдоонһоо боложо, 1668 ондо Халхын дэбисхэр дээрэһээ Түрүүшэ Торой Болдон гэгшын хүтэлбэри доро 10 айл нүүжэ гараһан байна. Тиихэдээ Хангай уула дабаад, Хяагта шадар тогтоо һэн ха. Харин тэрээгүүрнь ородууд һуурижаад байһан ушарһаань бүри саашаа, Байгал далай тээшээ зорёо һэн. Тэрэнэйнгээ эрье зубшаад ябаһаар байтараа, Хүлтүүг (Болдёо) хүрэтэр ерээ.
Тэндэһээ улам саашаа зорижо, Түнхэнэй газар дайдада, Тоёо голой баруун эрье дээрэ һуурижаа. Тэрэ газарынь Торой Болдон ударидагшынь нэрээр «Тооро» гэжэ нэршээ гэжэ тоологдоно. Тэртэ угай зон Харбяангууд, Жэмһэг, Охор-Шэбэр нютагуудаар һуурижаа.
XVIII зуун жэлдэ Ородой засаг баряашадай шиидхэбэреэр дээрэ дурдагдагша нютагуудаар ажаһууһан зон хилэ харууһалха зорилготойгоор Туран, Хойто Гол һуурингууд руу нүүлгэгдээ һэн ха.
Түнхэнэй аймагта түбхинэһэн тэртэ угай зон гэхэдэ, Малхановтан, Соломиновтан, Шалбановтан, Хараевтан. Мүн лэ хилэ харууһалха зорилготойгоор Ахыншье аймагта һуурижаһан байна. Тэндэ тэртэ угай Хумаевтан, Ринчиновтэн, Малановтан, Жужаевтан, Цыбденовтэн, Мунконовтон ажаһууна. Ахын тэртэ яһатанай үбгэн эсэгэнь Абаахай гэжэ хүн байһан. Тэрээнэй уг удамай үргэлжэлэл гэхэдэ, Даланша – Тороншо – Бүрэнхы - Һалхин-Тархай – Тообон – Хумаа болон бусад болоно.
Энэ угай бэшэг Пүрбэ Далхаевич Жужаевай гар бэшэмэл тэмдэглэлнүүд дээрэ, мүн Хорлу Дашеевна Хумаевагай хөөрөөнүүд дээрэ үндэһэлэн зохёогдоо. Иимэ шухала удха шанартай ажал бүтээжэ, аргагүй хэрэгтэй мэдээсэл суглуулһан зондо тэртэ угай түлөөлэгшэд ехэ баяр хүргэһэниинь гайхалгүй.
Фото: Ахын аймагай захиргаан
