Амитадай ба шубуудай хэлэн тухай

АМИТАДАЙ ХЭЛЭ ШЭНЖЭЛДЭГ ЭРДЭМ

Ородой эрдэмтэн, профессор, биологиин эрдэмэй доктор, И.М. Сеченовэй нэрэмжэтэ эволюционно физиологиин ба биохимиин Институдай биоакустикын лабораториие даагша Владимир Морозов амитадай ба шубуудай «хэлэнүүдые» шэнжэлэлгын талаар олон жэлнүүдэй туршада ехэ хүдэлмэри ябуулна. Тэрэ «Занимательная акустика» гэhэн ном соогоо энээн тухай ехэ тодорхойгоор ба hонирхолтойгоор бэшэhэн.  

- Удаан сагай туршада «амитадай хэлэн» гээд, кавычканууд соо бэшэгдэдэг байгаа, - гэжэ В.П.Морозов бэшэнэ. Теэд Дж. Хаксли, Л. Коха, Дж. Лилли, Р. Бюснеля, В. Р. Протасова, В. Д. Ильичёва, Л. А. Фирсова, Л.В. Крушинский болон бусад эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүдэй ашаар амитадай ба шубуудай хэлэн үнэн дээрээ бии гэжэ гэршэлэгдэhэн.

Мүнɵɵнэй биоакустика гэhэн эрдэмэй hалбариин шэнжэлэлгэнүүдээр,  олон амитадай «үзэглэл» оройдоол 10-20 янзын абяануудhаа бүридэдэг. Тэдэнэй хүсɵɵр үргэн ехэ удха шанартай «үгэнүүд» бүрилдэжэ,  амитад хоорондоо ядамаггүй харилсадаг гэжэ тэмдэглэгдэнэ.  

 

                        МОРИД НАҺАЯА НЮУДАГ

...Хамаг ургамал, амитад болон шубууд ѳѳрын тусхай хэлэтэй гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан. «Далан янзын хэлэ шудалhан хүн амитадай хэлэ ойлгодог болохо» гэhэн урданай үгэ бии. Урдань шубуудай, амитадай хэлэ ойлгодог хүнүүд байhан гэдэг.

Харин мүнѳѳ тусхай компьютерна технологиин хүсѳѳр манай «бага дүүнэрэй» хэлэнүүдые тайлбарилжа hураа. Тэдэ шэнжэлэлгэнүүдэй хүсѳѳр гайхамшагтай шэнэ нээлтэнүүдые хэhэн байна.

 

Жэшээнь, морид бэе бэедээ нэрэнүүдые үгэдэг гэжэ элирүүлэгдээ. Гэнтэ нэгэнэйнгээ тѳѳришэбэл, инсагаалан, нэрээрнь ооглодог ха. Мүн лэ морид гээшэ хүхижэ баярлаhан, уярhан, айжа тэбдэhэн, үбшэлhэн тухайгаа hүрэгтѳѳ тусхай инсагаалгануудаар мэдүүлхэ аргатай. Эдэ амитад холын зайhаа бэе бэеэ харангүй, ганса абяагаарнь эрэ эмыень, ямар бэетэй, зүhэтэй болон адуун соо эзэлдэг зэргэ (статус) тухайнь алдуугүй тодорхойлдог. Yшѳѳ хүгшэн морид эхэнэрнүүд  мэтэ хэды наhатайгаа нюудаг гэжэ элирүүлэгдээ...

Дэлхэйн амитад соо морид ухаан болбосоролой талаар нохойhоо дээгүүр, табадахи hуури эзэлдэг гэжэ эли. Морид эзэдтээ түргэн дадажа, ехэ мээхэйгээр, нүхэсэлэй ёhоор хандадаг, холын замда гарахадаа, дуратай эзэнэйнгээ алдуутай, эндүүтэй ябадалыень заhахые оролдодог, аюулта ушарнуудта бүхы арга шадалаараа аршалдаг. Хүнhɵɵ гадуур морид нохойнуудтай ба миисгэйнүүдтэй бата бүхɵɵр нүхэсэдэг. Илангаяа миисгэйнүүдтэ дуратай, хүлэйнь хажууда хэбтээд хэршэгэнэхэдэнь, ехэл аяшаархадаг, заримдаа нюрган дээрээшье hуулгаха дуратай. Тон үсɵɵн амитадай дунда морид гэрэлдэ ба зураг дээрэ өөрыгөө таняад, hонирхонгёор үнэрдэжэ ба аалиханаар инсагаалжа эхилдэг юм. Yшɵɵ морид үнгэтэ зүүдэнүүдые харадаг гэжэ эрдэмтэд элирүүлhэн байна. Тиихэдэ олонхи хүнүүд үнгэтэ зүүдэнүүдые харадаггүй гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

                

                   ШУБУУДАЙ «ХЭЛЭН» БАЯН ДАА!

Шаазгай дэмы таамаг шаханажа ябадаг, хооhон абяатай, хобууша шашаг шубуун гэжэ тоологдодог. Yнэн дээрээ эгээл hүбэлгэн, сэсэн ухаатай, анхаралтай шубуудай нэгэн байшоо. Тэрэ бусадhаа түрүүн аюулай дүтэлхые ойлгоод, оршон тойронхи дүтынгɵɵ бүхы амитад ба шубуудые hэргылдэг. Заримдаа тон бирагүй багахан ушараар оог хуугай табижа, бусадые шортоо хүлгүүлдэг. Тиигэбэшье бүхы амитад, шубуудай юртэмсэ шаазгайн шаханаанда тон анхаралтайгаар шагнаархадаг гэжэ эли.

Шубууд үргэлжэ элдэб янзын ондо ондоо дуунуудые гүйсэдхэжэ hурадаг гэжэ элирүүлэгдэhэн ушартай. Жэшээнь, жэмбүүртэ дуутай шубуухайтай нүхэсэhэн юрын борбилоо тэрээндээл адляар ирагуу гоёор аялгатан хүгжэмлэхэ гэжэ hурахые оролдодог ха. Тиихэдээ ёhото  «хари» хэлэ шудалhан мэтэ орёо бэрхэшээлнүүдые гаталдаг.

Yшɵɵ XIX зуунай эхиндэ Дюпон-де-Немур гэhэн Франциин эрдэмтэн «шубуудай хэлэн» тушаа лекци уншаhан түүхэтэй. Элидхэл соогоо эрдэмтэн турлааг ба хирээ шубуудай «хэлэ» шэнжэлhэн тухайгаа иигэжэ хɵɵрэhэн байна:

- Эдэ шубуудые гансал зэбүүрхэмээр хаагалха аргатай гэжэ тоолодог зон мүнɵɵ ехэл гайхаха даа. Би гүнзэгы шэнжэлэлгэнүүдэй ашаар турлаагуудай хорин табан иимэ удхатай «эндэ», «тэндэ», «баруун зүгтэ», «зүүн зүгтэ», «урагшаа», «бай», «тогто», «эдеэ хоол», «харыш», «буутай хүн», «хүйтэн», «дулаан», «ниидэе», «би шамда дуратайб», «бишье баhа» гэхэ мэтын «үгэнүүдые» тодорхойлооб.

«Шубуудай хэлэн» үнэн дээрээ аргагүй баян гэжэ мүнɵɵнэй эрдэмтэд онсо тэмдэглэдэг. Һүрэг бүхэн ɵɵрын дуу абяатай, тусхай «үгэнүүдтэй». Шубууд хүнүүдhээ дорогүй тодоор хоорондоо харилсажа, ёhото «шубуудай суглаанууд» дээрэ бүлын аймагуудые байгуулдаг, байрынгаа талмайнуудые хубаажа тэмдэглээд, тэдэнээ эрэлхэгээр аршалдаг, дальбараануудаа хүмүүжүүлдэг, дайсадай дүтэлhэн тушаа дохёонуудые үгэдэг, уурхайгаа харууhалдаг, шэнэ хүгжэм, дуунуудые сээжэлдэдэг.

                           ҺАРМАГШАНУУДАЙ ХАРИЛСААН

 Һармагшанууд урдань унаад хэбтэhэн томо модон тушаа «Бум!» гэhэн абяагаар бусадтаа дуулгадаг ха. Леопардые обёорходоо: «Крак! Крак!» - гээд, тодоор хашхаралдадаг гуримтай. Харин тэнгэридэ дэлиhэн бүргэдэй  hүрэгтэнь дүтэлhэн тушаа: «Хок! Хок!» - гэжэ hүхирэлдɵɵд, набша намаагай үдхэндэ гүлгэдɵɵ нюудаг. Yшɵɵ «Крак-у!» гэhэн абяан аюултай байдал тухай, «Хок-у!» - хажуудань hүрэг дайсад hармагшадай гү, али гэбэл, ганса эрэ hармагшанай дүтэлhэн тушаа hэргылнэ. Энэ ушарта hүрэгэй эмэ hармагшанууд ойн гүнзэгы руу хоргодохо баатай болодог ха.          

                              ХYХЫН ДУУН МYНГЭ ТАТАДАГ

«Ку-ку!» - гэhэн хүхын дуунай удхые хэншье шэнжэлээгүй. Тиигэбэшье олон арадуудай ёhо заншалда энэ шубуунай элдэб янзын зүнтэй, байгаалиин уларилай, хүнэй наhанай ерээдүйн сагай шэнжэ тэмдэгүүдтэй холбоотой.   

- Хүхы! Хүхы! Би хэды наhа наhалхабиб? – гэhэн асуудал табигдадаг. Энэ талаар хэр зэргэ зүб харюугай үгтэдэгынь мэдэгдээгүй, харин хүхын донгодоhон үдэр бороо хурагүй, наратай дулаан уларил тогтодог гэжэ эли. Тиигээд хэрбэеэ хүхын дүлин хахаhандал, шангаар энеэhэн мэтээр абяархажа донгодоо hаа, бороо хура зүгнэнэ гэдэг.

«Ку-ку!» гэhэн донгодоон эмэеэ дуудаhан эрэ хүхын абяан гэжэ эрдэмтэд элирүүлhэн. Эмэ хүхынүүд хаа-яа ааляар пүлшэгэнэhэн мэтээр абяа гарадаг, ехэнхидээ абяагүй байдаг ха.

Арадай тэмдэгээр, хүхын дуу ямар байдалда түрүүшынхиеэ шагнаhан ушар шухала удха шанартай гэжэ хэлэгдэдэг. Хэрбээ энэ үедэ ямар нэгэн ажал хэжэ, жэшээнь, огород соо хүдэлжэ байбал, саашанхи 12 hарын туршада сүлɵɵгүйгɵɵр ажахыдаа хүдэлхэт. Харин амаржа, сэнгэжэ байбал, урдатнай яhала амарлингы тэнюун жэл хүлеэнэ. Хүхын донгодоое бэеын энхэ элүүр байдалда шагнабал, ехэ hайн, тэрэ хүн үшɵɵ удаан сагта хүндэ үбшэнгүүдтэ нэрбэгдэхэгүй гэhэн тэмдэгтэй.

Хүхын дуу түрүүшынхиеэ шагнахадаа, сэдьхэлэйнгээ гүн оёорой эгээл ехэ хүсэлэй бэелүүлэгдэхэ тухай hанаха хэрэгтэй. Тиигээд шубуунай абяан энэ үедэ баруун талаhаатнай дуулдабал, хүсэлтнай заабол бэелүүлэгдэхэ. Yшɵɵ зориhон хүсэл тухайгаа hанажа байгаад, нэгэ альган сооhоо нүгɵɵдэ руугаа хашарhан мүнгэ хэжэ үрдибэл, ехэ hайн тэмдэг ха.

Yшɵɵ хүхын дуу түрүүшынхиеэ шагнахадаа, мүнгэнэйнгɵɵ кошелёк гаргаад hэгсэрхэ гү, али гэбэл, хармаан соохи хашарhануудаа жэнгирүүлхэ хэрэгтэй гэжэ арадай зүбшэлнүүд соо хэлэгдэдэг. Тиимэ үйлэ бүтээжэ үрдиhэн хүн жэлэй туршада хүхынүүдэй дулаан орон руу ниидэжэ ошоод, hɵɵргɵɵ бусатарнь, мүнгɵɵр ядалдахагүй ха.

Гэрhээ кошелёгоор дүүрэн мүнгэтэй гараад, түрүүшынхиеэ хүхын донгодоо шагнаhан хүндэ гэнтэ хүлеэгдээгүй ехэ эд баялиг буудаг гэhэн тэмдэг бии.

Хүхын түрүүшынхиеэ донгодоhон үдэр түрэhэн үхибүүд ехэ золтой жаргалтай хуби заяатай байдаг гэдэг.