«Түрэhэн нютагтаа түхеэрэел байдалаа!»

Урдам зогсоhон Анна Русланов­на сагаа хараад абана. «Сайднай хэ­зээдэшье хойнотодоггүй. Онсо нэгэ хэрэгэйл гараагүй hаа… Нэгэтэ хүлеэжэ байн гэhээмнай, аэропорт­до ниидэхэеэ байhанаа мэдүүлээ бэлэй», - гээд, миhэрэн энеэбэ. Тиихэдэнь арбаад жэлэй саана ѳѳрѳѳшье сайдые нилээд хүлеэ­жэ, гарыень табюулхаяа приёмно соо түлхисэлдэдэг байhанаа зосоо­гоо дурсаад абанаб. Эгээл тиигэжэ байтарни, Алдар Джангарович үүдэ нээгээд, мэндэеэ мэдүүлhээр орожо ерэбэ. Хурса нюдѳѳрнь, саб-яб алха­саарнь хадын хүн ха гэжэ тухайлаад абабаб. Хойноhоонь дахаад ороходомни: «Кофе аягалыт», - гээд, яама­найнгаа басагадта даабари ябууд ду­ндаа үгэжэрхибэ. Кофешье аягалаг­даба. Хангал үнэрынь кабинет соогуур тараба. Тиихэдэнь халуун оро­нуудай үргэлжэ нэмжыhэн үргэн ехэ плантацинууд нюдэндэм үзэгдэhэн шэнги болоодхино.

- Һаял эдеэшүүлhэн кофиин үнэрhѳѳ, али гэбэл, зүг лэ сабшаhан үбhэ ногооной хангалhаа… hайхан юумэн үгы даа, - гээд, Буряад Уласай аян­шалгын сайд Алдар Джангарович ДОРЖИЕВ нам руу хараба. Хѳѳрэл­дѳѳгѳѳ эхилбэбди.

- …Кавказhаа дутуугүй,

харин, магад, үлүү,

Карелиhээ үлѳѳгүй,

Yшѳѳ, магад, булюу… Дондок Ул­зытуевай Буряад орон тухай эдэ мүрнүүдые Түнхэнэй Аршаанда дабтан-дабтан ябаа hэм.

- Yнинэй мэдээжэ гүб даа. Антон Павлович Чехов Сахалин ошожо ябахадаа, Байгал далайhаа саашаа байгаа байгаалиие уянгатуулан бэ­шэхээр гэжэ тэмдэглэhэн байдаг. Доной ехэ тала дайдаар, Полтаваар, Кавказаар ябаhан шэнги гэжэ зэргэсүүлэн хараhан юм. Бүхэрос­сиин ландшафтнууд буряад арадай ажаhууhан газараар сугларанхай. Арайл гаталха зайнь утал даа. Теэдшье харгы замууд хэгдэнэ ха юм. Yн­гэрэгшэ 2022 ондо орходоо, байгша ондо Буряадта бууhан аяншалагша­дай тоо 20 процентээр нэмэгдээ гэжэ харанабди. Аяншалагшадта дурад­хаhан хэмжээ ябуулгануудаа олон­до мэдүүлhэнэй, зар-мэдээ (реклама) ябуулhанай, туроператорнуу­дай олон боложо эхилhэнэй ашаар ургалта болоо. Тиихэдэ федераль­на hанhаа аяншалгын hалбари руу шэглүүлhэн мүнгэн горитой болоо. Бусад регионуудтай зэргэсүүлхэдэ, Буряадай аяншалгын hалбарида ол­зын хэрэг эрхилэгшэдтэ уласай бюд­жедhээ дэмжэлтэ мүнгэнэй хэмжээн дээшэлhээр. Аяншалгын hалбаряар зон hонирхожо эхилээ. Манай шэглэлээр хүдэлнэбди гээд, хуулитаар бэеэ мэдүүлhэн олзын хэрэг эр­хилэгшэд олон боложо байна. Олон айлшадые угтан байрлуулха хэрэгтэ шэнэ хүнүүд ороно. Олзын хэрэгэйнгээ ОКВЭД hэлгээд, аяншалга руу харасаяа шэглүүлнэ. Экономикын хүгжэлтэдэ аяншалга түлхисэ үгэхэ гэдэгые мүнөө бодотоор хаража бай­набди. Энэ hалбарида олзын хэрэг эрхилхэм гү гэжэ маргажа байhан зондо хандаха байнаб – бодолтогүй ерэгты! Олзо олгуулхаар аяншад олон. Тэдэниие хүндэ ямбатайгаар угтан байрлуулхын, хооллуулхын, аяншадта аятай оршон байгуулхын тулада ехэ ажал хэхэ хэрэгтэй. Мүнөө Хитадай хилэ нээгдэжэ, аяншалгын талааршье холбоо байгуулагда­хань. Ородой Холбоото Уласай эко­номикые хүгжөөлгын сайд Максим Решетников үсэгэлдэр үгэһэн ин­тервью соогоо “Сайн зам” дээрэ тог­тоод, тэрэ замаар аяншадые ябуул­хамнай гэжэ тэмдэглээ. Хитадай, Монголой болон Буряадай талаар “Сайн зам” гарана гүб даа. Энэ харгыгаар олон аяншад ябажа эхилхэ гэжэ хүлеэнэбди. Тиимэһээ тэдэнтэй хүдэлхэ хүнүүд хэрэгтэй. Туроператор болохо гү, али олониие байгуулха буудал түхеэрхэ гү – ехэл ажал хэхэ бологдоно. Тиихэдээ, минии һанамжаар, Буряадай ажаһуугшад нютаг­таа эрилтэтэй болохо, хаанаб даа холуур ажал бэдэрээд ябахагүй. Ба­руун тээ, Израильда, али Солонгосто хүдэлнэ, Россиин хотонуудаар вахта­да ябана гүб даа. Хаанаб даа холуур жаргалаа бэдэрдэг онсотойбди. Эн­дээ, нютагтаа ажал өөһэдөө байгуу­лаад, жаргалаа олохоор ха юм. Ёһо гуримтайгаар, журамтайгаар ажалаа ябуулбал, аяншадые угтахаар зохид оршон байгуулхаар лэ.

- Тиигэхын тулада hураха хэрэг­тэй бэзэ?

- Аяншалгын һалбарида хүдэлхөөр дээдэ һургуулитай зон манай Буряадта олон. Уласаймнай мэргэжэл олгуулгын дунда болон дээдэ һургуулинуудта аяншалгын һалба­рида хүдэлхэ зониие бэлдэдэг. Тэн­дэшье һуралсал гарахаар ха юм. Айлшадта һайнаар хандажа һураха хэрэгтэй. Һаяхана нэгэ хүдөө аймаг гараад ерээ һэмди. Тиихэдээ ма­най һалбарида олзын хэрэг ябуул­даг нэгэнэй хэлэһэн үгэнүүд бүхөөр хадуугдаа. “Уринаар энеэгээд, до­охонуур дохёод ябабал, доходтой байхабди”, - гээ юм һэн. Энэ минии зохёоһон үгэнүүд бэшэ. Аяншалгын һалбарида ажал хэгшэд тиигэжэ хэ­лэнэ. Бүхыдөө харабал, манай уласта айлшадтаа хүндэтэйгөөр хандадаг. Буряадта бууһан айлшаднай тэрээ­нииемнай тэмдэглэдэг. Жэшээнь, он­доо регионуудта хүйтэнөөр угтадаг һаань, манай эндэ айлшадтаа сэдьхэ­лэйнгээ дулаан ульһаар хубаалдадаг онсотой. Энэ һайн талануудаа гурим­шуулаад, олзо оршо оруулдаг болго­хо ёһотойбди. Нютагаархиднай хариин зониие угтан хүндэлөөд, өөрынгөө, уласай һан руу хүрэнгэ оруулжа байха болоно. Эгээл тиигүүлхэ зорилго манай яаман ур­даа барина. Мүнөө манай харахада, олонхи аяншад өөрынгөө дураар ерээд амарна. Тэдэниие нютагай туроператорнууд мэдэл дороо аба­нагүй. Иишээ ерэһэн аяншад юу эдихэ, хаана хонохо, ямар газараар экскурсида ябаха тухай бодонгүй­гөөр амарха дуратайл байгаа ёһотой. Мүнөө дээрээ тиигэнэгүйл даа. Са­гай эрхэ байдалаар тиигэдэг боло­хобди. Юундэб гэхэдэ, аяншад ерэжэл байна. Жэл ошохо тума бүри олон болохо гээд хүлеэгдэнэ.

Монгол туургата арадууд, тэрэ тоодо буряадууд газар дэлхэй ха­раха, аяншалха ехэ дуратай. Нүүдэл байдалтай байһан хадамнай халуун шуһан соомнай иимэ хүсэл шэнгэн­хэй. Тиимэһээ аяншалагшадай хүсэлые ойлгохын ехээр ойлгодогбди. Тиимэһээ тэдэндэ аятай оршон бай­гуулжа шадахабди. Дэлхэйдэ олон жэшээнүүд бии. Турцида хаяанай шахуу болонхой далайн дэргэдэхи нютагууд аяншалагшадай хүсөөр хүгжэлтэ абаа ха юм. Мүнөөшье хүгжэһөөр. 30 жэлэй саана эдэ нютагуу­дые хэншье мэдээгүй. Аяншалагшад тиишээ ошожо, мүнгэ тангаа үлөөжэ, эдэ нютагуудые һэргээгээ. Урид хэн­дэшье мэдээжэ бэшэ байһан аад, олоной татасатай болоһон курорт­нууд бии... Бидэ тэдэ курортнуудтал адли арга боломжотойбди. Дэлхэйн олон аяншадые татахаар үзэсхэ­лэн һайхан байгаалитайбди. Бай­гал далаймнай – эрдэни зэндэмэни. Мүнөө дээрээ Россиин олон аянша­дай анхарал татажа байна. Байгалай эрьедэ амархаяа ерэһэн холын аян­шан багадаал һаа 8 дахин халааһаа (кошелёк) нээгээд, хашарһаа гаргаха ёһотой. Тиигэхынь тулада таатай ор­шон байгуулхабди. Жэшээнь, эдеэ унданай, хонохо байрын, унаа тээбэриин, сувенирэй болон бусадай түлөө түлэхэ болоно. Тиихэдээл Бу­ряадай экономикодо хүрэнгэ оруу­лаа гэжэ тоолохобди.

 - Yшѳѳ тиихэдэ дахинаа заата­гүй бусахаб гэһэн шиидхэбэритэй гэртээ хариха гү?

- Тиигэхэ. Мүнөө ерэхэдээ, сервис муутайемнай, байрлахаар болбосон түхэлтэй буудалгүйемнай хаража мэдээд бусашана. Аяншалгын һал­барида олзын хэрэг ябуулагшадта ханданаб – сервисээ дээшэлүүлыт даа! Гүрэн дотороо аяншалгын һал­бари хүгжөөхын тулада засаг зургаан хандасаяа шэглүүлээ. Ород Уласай регионууд аяншадай түлөө урил­дажа эхилээ. Хаана аятай оршон бэ, тиишээл аяншалагшад даралдаха гүб даа. Үзэсхэлэн һайхан байгаали­тайбди, олон арадуудай үндэһэн со­ёлтойбди, баян түүхэтэйбди. Гэбэшье хүнүүд хүнүүдтэл ерэнэ ха юм. Тэдэниие дулаанаар угтан хүндэлжэ шадаагүй һаа, хойно үлэшэхэбди. Бидэ зосоогоо хубилха болонобди. Уринаар энеэгээд, дохижо шадаха ёһотойбди. Тиигээл һаамнай, айл­шаднай дахинаа бусахаяа һанаха. Гэртээ харяад, түрэлхидтөө, нүхэдтөө хөөрэхэ. Сугтаа ошоёл гэжэ уряалха. Зүгөөр хүйтэнөөр угтаа һаамнай, юу бусахаб даа? Бодоод үзыт даа, унтаха хонохо байрашье олонгүй, бэеэ заһа­ха газаргүй, мүртэй эдеэшье олоогүй ябаһан аяншан юу манай үзэсхэлэн байгааляар һонирхобо гээшэб? Эдэ бүхы бэрхэшээлнүүдыень усадхаад, урин дулаанаар сэдьхэлээ сэлин уг­таа һаамнай, заатагүй ерэхэб гэхэл даа. Буряад орон тухай, нютагай зон тухай hайнаар хэлэжэ ошоболнь, тэрэ һайн мэдээн ама дамжан та­рахал даа. Эгээл түрүүн һанаандань таарамаар угтаха хэрэгтэй. Тиигээл һаа саашаа энэ ажал ябаха. Тиимэ­һээ аяншан бүхэндэ адли һайнаар хандаха шухала - мүнөөдэрэймнай эрилтэ. Иигэжэ Буряад Уласай Тол­гойлогшо Алексей Самбуевичшье хэлэдэг. Аяншалгын һалбарида хүдэлэгшэд оролдолго гарганабди. Бусад һалбариинхид баһал тиигэхэ болоно. Бултадаа холбоотойбди. Бу­ряад орон тухай юрэнхыдөө һайн бо­долтой үлэхынь тулада эб хамтадаа хүсөө элсүүлэн хүдэлхэ болонобди. Жэшээнь, Буряад Уласай Толгойлог­шо нэгэ айлшаниие угтаад хѳѳрэл­дэбэ гэлээ. Удаань тэрэнь айлшадай буудал ерээд, һайн хандаса хараа­гүй һаань, гомдолтойшог байхал даа. Бидэ булта – нэгэ команда гээшэбди. Толгойлогшоһоо эхилээд, таксист, официант хүрэтэрөө нэгэ командада хүдэлнэбди.

- Аяншалга Буряадай экономи­ко үргэхэ аргатай гэжэ ойлгобобди. Теэд өөһэдөө хаана сэдьхэлээрээ, бэеэрээ амардагбта?

- Би багадаа амаралтынгаа хаһын эхилхэдэ, тээби, таабайда, нагаса эжыдээ ошодог байгааб. Зунай зулгы хаһын хахадыень Захааминай Утаатадаа, нүгөө хахадыень – Яруунын Үльдэргэдэ үнгэргэдэг һэм. Нютаг бүхэнэй хэлэн ондоо гүб даа. Абга­нартаа хори буряадаар, нагасанар­таа – Захааминайхяаршье дуугаржа байхадам: “Юун гэжэ хэлэнэбши – ойлгоногүйбди”, - гэлдэгшэ һэн. Тэн­дэ ёһотойгоор амарагша һэм. Һуралсалай хаһын дүүрэхэтэй сасуу тиишэнь лэ эльгээгыт гэжэ эхэ эсэгэеэ гуйгша бэлэйб. “Артек”, “Орлёнок” гэхэ мэтын ехэ лагерьнуудта амарха арга байгаал даа. Теэдшье хүдөө руу таталдадаг байгааб.

Түнхэнэй хүреэлэндэ ажаллаха­даа: “Өөрынхиеэ баряад байгты – хэдэн хашарһаар бэеэ бү худалдаг­ты”, - гэгшэ һэм. Түнхэнөөрхин бэрхэ – бултадаа буряад хэлэтэйнүүд. Яруу­нада налгай газар – үргэн тала дай­да. Зониинь үргэн дэлгэр сэдьхэлтэй, эбтэй эетэй, хүндэмүүшэ. Үльдэргэдэ баhал ёһотой буряадууд ажаһууна гэхэдэ болоно.

Оюутадай үхибүүмби – хүгшэн эжынэрэйнгээ гар дээрэ өөдөө бо­лоһомби. Эхэ эсэгэ хоёрни дээдэ һургуули абажа, сүлөөгүйнүүд һааб даа. Хүгшэн эжынэрээ ходо дулаа­наар дурсадагби. Буряад заншалаар намайе үргэжэ, хүн болгоһон. Совет үеын һалан һандараад, буддын ша­жанай дэлгэржэ эхилхэдэ, ном һудар уншаад – эгээл иимэ юумэнүүдые эжынэрни хэлэдэг бэлэй гэжэ ойл­гожо эхилээб. Тэрэнь буддын шажа­най ёһоор 10 хара нүгэл (бэеын, хэ­лэнэй, сэдьхэлэй) болонол даа. Олон үгэ – олзогүй - үргэ амаа бү бүлюудэ, муу үгэ, хоб бү тараа, хүниие бү хар­да гэхэ мэтын заабаринуудые үгэг­шэ һааб даа. Тэрэнь зосоом бүхөөр үлэнхэй. Мүнөө сагта энэл заабари­нууд дээрэнь тулгалан, хүсэ шадал абахаар. Тиихэдээ соёлоо алдаха­гүйбди. Эжы абынгаа тоонто нютагта – аляа хонгор наһаяа наадан, хүхин үнгэргэһэн үлгы һайхан Захааминаа, Яруунаяа бусаха дуратайб. Тэндэл сэдьхэлээрээ амардагби. Баргажа­най дунда һургуули түгэсхэһэмби. Тэндэ - эдир наһанайм эгээл дүтын нүхэдни. Баргажан дайдые баһал түрэһэн нютагни гэжэ тоолодогби. Тиишээ ошохо ехэ дуратайб.

Сэхыень хэлэбэл, Хитад, Таиланд, Турци ошожо үзөөгүй хүм. Ошохо­ёошье һананагүйб. Буряадаараа дууһан аяншалаагүйб. Сүлөө сагай гарабал, нютаг ороноороо ябаха ду­ратайб.

- Һая Монгол ороноор ябаад ерээт? Хүршэ орондомнай аяншал­га хэр хүгжэнгиб?

- Энэ талаар хүгжэхэ хүсэлтэй­нүүд байна. Хорото хамшагһаа боло­жо, хилэ хаагдажа, нилээд хохидоо. Мүнөө Монгол орон морилыт гэжэ уряалһан гурбан жэлэй програм­ма бэелүүлжэ эхилээ. Бүхы буудал­нуудаа, хоол баридаг газарнуудаа аяншадые хүлеэн абахаар бэлэн болгоно. Тиибэшье дуталнуудтайл даа. Хариһаа ерэһэн уладта ябаха газарыень зааһан залуурнууд үcөөн. Манай эндэшье тиимэ гүб даа. Би­дэндэл адли бэрхэшээлнүүдтэй. Аян­шалгын талаар хани барисаатайгаар хүдэлхэ һанаатайбди. Адли түүхэтэй аха дүүнэр гээшэ гүбди даа. Солон­гос, япон болон бусад гүрэнүүдһээ ерэһэн аяншадаа өөһэдөө хүндэ­лөөд, Буряад руу эльгээхэ аргатайл. Тэндэ үгы юумэ манай эндэ олохоор, харахаар ха юм. Бэе бэедээ туһатайгаар хүдэлхэбди. Россиин ондоо можо нютагуудһаа Байгал да­лай харахаяа ерэһэн зоноо нютагтаа хүндэлөөд, Монгол эльгээхэ арга­тайбди. Тиигэжэ аха дүүнэртээ ойл­гуулха гэжэ оролдонобди. Аяншал­гын һалбарида шууд мүнгэ хэхээр бэшэ. Тиибэшье хэхээр. Ходо ерэжэ байха клиентнүүдтэй болобол, бүхы наһаараа олохо олзын хэрэгтэй байхат! Олондо мэдээсэлгын хэрэг­сэлнүүдтэ хандаха байнаб. Ажалдаа бодолтойгоор хандыт! Муу мэдээсэл бү үргыт! Үглөөдэр мартагдамаар негатив тараагаад, холо ошохогүйб­ди. Жэшээнь, иишээ ерэхэеэ байһан аяншан интернедтэ ороод, Буряадта юун боложо байнаб гэжэ һонирхо­хо. Тиихэдэнь үбдэнэ хабдана, алана хюдана гэжэ байгаа һаань, юу иишээ ерэхэб даа. Буряад Уласнай урган һалбархын тулада, ажаһуугшаднай олзотой оршотой баян һуухынь ту­лада бултадаа оролдоёл! Дэлхэйдэ мэдүүлхээр үзэсхэлэн газарнууд­тайбди, түүхэтэ нюурнуудтайбди... Тэрэнээ бүхэдэлхэйдэ мэдүүлэн, хо­лын аяншадай ерэмээр аятай оршон байгуулаял!

- Һайн даа! Амжалта хүсэнэб! Бу­ряад оромнай мандахань болтогой!