Урдам зогсоhон Анна Руслановна сагаа хараад абана. «Сайднай хэзээдэшье хойнотодоггүй. Онсо нэгэ хэрэгэйл гараагүй hаа… Нэгэтэ хүлеэжэ байн гэhээмнай, аэропортдо ниидэхэеэ байhанаа мэдүүлээ бэлэй», - гээд, миhэрэн энеэбэ. Тиихэдэнь арбаад жэлэй саана ѳѳрѳѳшье сайдые нилээд хүлеэжэ, гарыень табюулхаяа приёмно соо түлхисэлдэдэг байhанаа зосоогоо дурсаад абанаб. Эгээл тиигэжэ байтарни, Алдар Джангарович үүдэ нээгээд, мэндэеэ мэдүүлhээр орожо ерэбэ. Хурса нюдѳѳрнь, саб-яб алхасаарнь хадын хүн ха гэжэ тухайлаад абабаб. Хойноhоонь дахаад ороходомни: «Кофе аягалыт», - гээд, яаманайнгаа басагадта даабари ябууд дундаа үгэжэрхибэ. Кофешье аягалагдаба. Хангал үнэрынь кабинет соогуур тараба. Тиихэдэнь халуун оронуудай үргэлжэ нэмжыhэн үргэн ехэ плантацинууд нюдэндэм үзэгдэhэн шэнги болоодхино.
- Һаял эдеэшүүлhэн кофиин үнэрhѳѳ, али гэбэл, зүг лэ сабшаhан үбhэ ногооной хангалhаа… hайхан юумэн үгы даа, - гээд, Буряад Уласай аяншалгын сайд Алдар Джангарович ДОРЖИЕВ нам руу хараба. Хѳѳрэлдѳѳгѳѳ эхилбэбди.
- …Кавказhаа дутуугүй,
харин, магад, үлүү,
Карелиhээ үлѳѳгүй,
Yшѳѳ, магад, булюу… Дондок Улзытуевай Буряад орон тухай эдэ мүрнүүдые Түнхэнэй Аршаанда дабтан-дабтан ябаа hэм.
- Yнинэй мэдээжэ гүб даа. Антон Павлович Чехов Сахалин ошожо ябахадаа, Байгал далайhаа саашаа байгаа байгаалиие уянгатуулан бэшэхээр гэжэ тэмдэглэhэн байдаг. Доной ехэ тала дайдаар, Полтаваар, Кавказаар ябаhан шэнги гэжэ зэргэсүүлэн хараhан юм. Бүхэроссиин ландшафтнууд буряад арадай ажаhууhан газараар сугларанхай. Арайл гаталха зайнь утал даа. Теэдшье харгы замууд хэгдэнэ ха юм. Yнгэрэгшэ 2022 ондо орходоо, байгша ондо Буряадта бууhан аяншалагшадай тоо 20 процентээр нэмэгдээ гэжэ харанабди. Аяншалагшадта дурадхаhан хэмжээ ябуулгануудаа олондо мэдүүлhэнэй, зар-мэдээ (реклама) ябуулhанай, туроператорнуудай олон боложо эхилhэнэй ашаар ургалта болоо. Тиихэдэ федеральна hанhаа аяншалгын hалбари руу шэглүүлhэн мүнгэн горитой болоо. Бусад регионуудтай зэргэсүүлхэдэ, Буряадай аяншалгын hалбарида олзын хэрэг эрхилэгшэдтэ уласай бюджедhээ дэмжэлтэ мүнгэнэй хэмжээн дээшэлhээр. Аяншалгын hалбаряар зон hонирхожо эхилээ. Манай шэглэлээр хүдэлнэбди гээд, хуулитаар бэеэ мэдүүлhэн олзын хэрэг эрхилэгшэд олон боложо байна. Олон айлшадые угтан байрлуулха хэрэгтэ шэнэ хүнүүд ороно. Олзын хэрэгэйнгээ ОКВЭД hэлгээд, аяншалга руу харасаяа шэглүүлнэ. Экономикын хүгжэлтэдэ аяншалга түлхисэ үгэхэ гэдэгые мүнөө бодотоор хаража байнабди. Энэ hалбарида олзын хэрэг эрхилхэм гү гэжэ маргажа байhан зондо хандаха байнаб – бодолтогүй ерэгты! Олзо олгуулхаар аяншад олон. Тэдэниие хүндэ ямбатайгаар угтан байрлуулхын, хооллуулхын, аяншадта аятай оршон байгуулхын тулада ехэ ажал хэхэ хэрэгтэй. Мүнөө Хитадай хилэ нээгдэжэ, аяншалгын талааршье холбоо байгуулагдахань. Ородой Холбоото Уласай экономикые хүгжөөлгын сайд Максим Решетников үсэгэлдэр үгэһэн интервью соогоо “Сайн зам” дээрэ тогтоод, тэрэ замаар аяншадые ябуулхамнай гэжэ тэмдэглээ. Хитадай, Монголой болон Буряадай талаар “Сайн зам” гарана гүб даа. Энэ харгыгаар олон аяншад ябажа эхилхэ гэжэ хүлеэнэбди. Тиимэһээ тэдэнтэй хүдэлхэ хүнүүд хэрэгтэй. Туроператор болохо гү, али олониие байгуулха буудал түхеэрхэ гү – ехэл ажал хэхэ бологдоно. Тиихэдээ, минии һанамжаар, Буряадай ажаһуугшад нютагтаа эрилтэтэй болохо, хаанаб даа холуур ажал бэдэрээд ябахагүй. Баруун тээ, Израильда, али Солонгосто хүдэлнэ, Россиин хотонуудаар вахтада ябана гүб даа. Хаанаб даа холуур жаргалаа бэдэрдэг онсотойбди. Эндээ, нютагтаа ажал өөһэдөө байгуулаад, жаргалаа олохоор ха юм. Ёһо гуримтайгаар, журамтайгаар ажалаа ябуулбал, аяншадые угтахаар зохид оршон байгуулхаар лэ.
- Тиигэхын тулада hураха хэрэгтэй бэзэ?
- Аяншалгын һалбарида хүдэлхөөр дээдэ һургуулитай зон манай Буряадта олон. Уласаймнай мэргэжэл олгуулгын дунда болон дээдэ һургуулинуудта аяншалгын һалбарида хүдэлхэ зониие бэлдэдэг. Тэндэшье һуралсал гарахаар ха юм. Айлшадта һайнаар хандажа һураха хэрэгтэй. Һаяхана нэгэ хүдөө аймаг гараад ерээ һэмди. Тиихэдээ манай һалбарида олзын хэрэг ябуулдаг нэгэнэй хэлэһэн үгэнүүд бүхөөр хадуугдаа. “Уринаар энеэгээд, доохонуур дохёод ябабал, доходтой байхабди”, - гээ юм һэн. Энэ минии зохёоһон үгэнүүд бэшэ. Аяншалгын һалбарида ажал хэгшэд тиигэжэ хэлэнэ. Бүхыдөө харабал, манай уласта айлшадтаа хүндэтэйгөөр хандадаг. Буряадта бууһан айлшаднай тэрээнииемнай тэмдэглэдэг. Жэшээнь, ондоо регионуудта хүйтэнөөр угтадаг һаань, манай эндэ айлшадтаа сэдьхэлэйнгээ дулаан ульһаар хубаалдадаг онсотой. Энэ һайн талануудаа гуримшуулаад, олзо оршо оруулдаг болгохо ёһотойбди. Нютагаархиднай хариин зониие угтан хүндэлөөд, өөрынгөө, уласай һан руу хүрэнгэ оруулжа байха болоно. Эгээл тиигүүлхэ зорилго манай яаман урдаа барина. Мүнөө манай харахада, олонхи аяншад өөрынгөө дураар ерээд амарна. Тэдэниие нютагай туроператорнууд мэдэл дороо абанагүй. Иишээ ерэһэн аяншад юу эдихэ, хаана хонохо, ямар газараар экскурсида ябаха тухай бодонгүйгөөр амарха дуратайл байгаа ёһотой. Мүнөө дээрээ тиигэнэгүйл даа. Сагай эрхэ байдалаар тиигэдэг болохобди. Юундэб гэхэдэ, аяншад ерэжэл байна. Жэл ошохо тума бүри олон болохо гээд хүлеэгдэнэ.
Монгол туургата арадууд, тэрэ тоодо буряадууд газар дэлхэй хараха, аяншалха ехэ дуратай. Нүүдэл байдалтай байһан хадамнай халуун шуһан соомнай иимэ хүсэл шэнгэнхэй. Тиимэһээ аяншалагшадай хүсэлые ойлгохын ехээр ойлгодогбди. Тиимэһээ тэдэндэ аятай оршон байгуулжа шадахабди. Дэлхэйдэ олон жэшээнүүд бии. Турцида хаяанай шахуу болонхой далайн дэргэдэхи нютагууд аяншалагшадай хүсөөр хүгжэлтэ абаа ха юм. Мүнөөшье хүгжэһөөр. 30 жэлэй саана эдэ нютагуудые хэншье мэдээгүй. Аяншалагшад тиишээ ошожо, мүнгэ тангаа үлөөжэ, эдэ нютагуудые һэргээгээ. Урид хэндэшье мэдээжэ бэшэ байһан аад, олоной татасатай болоһон курортнууд бии... Бидэ тэдэ курортнуудтал адли арга боломжотойбди. Дэлхэйн олон аяншадые татахаар үзэсхэлэн һайхан байгаалитайбди. Байгал далаймнай – эрдэни зэндэмэни. Мүнөө дээрээ Россиин олон аяншадай анхарал татажа байна. Байгалай эрьедэ амархаяа ерэһэн холын аяншан багадаал һаа 8 дахин халааһаа (кошелёк) нээгээд, хашарһаа гаргаха ёһотой. Тиигэхынь тулада таатай оршон байгуулхабди. Жэшээнь, эдеэ унданай, хонохо байрын, унаа тээбэриин, сувенирэй болон бусадай түлөө түлэхэ болоно. Тиихэдээл Буряадай экономикодо хүрэнгэ оруулаа гэжэ тоолохобди.
- Yшѳѳ тиихэдэ дахинаа заатагүй бусахаб гэһэн шиидхэбэритэй гэртээ хариха гү?
- Тиигэхэ. Мүнөө ерэхэдээ, сервис муутайемнай, байрлахаар болбосон түхэлтэй буудалгүйемнай хаража мэдээд бусашана. Аяншалгын һалбарида олзын хэрэг ябуулагшадта ханданаб – сервисээ дээшэлүүлыт даа! Гүрэн дотороо аяншалгын һалбари хүгжөөхын тулада засаг зургаан хандасаяа шэглүүлээ. Ород Уласай регионууд аяншадай түлөө урилдажа эхилээ. Хаана аятай оршон бэ, тиишээл аяншалагшад даралдаха гүб даа. Үзэсхэлэн һайхан байгаалитайбди, олон арадуудай үндэһэн соёлтойбди, баян түүхэтэйбди. Гэбэшье хүнүүд хүнүүдтэл ерэнэ ха юм. Тэдэниие дулаанаар угтан хүндэлжэ шадаагүй һаа, хойно үлэшэхэбди. Бидэ зосоогоо хубилха болонобди. Уринаар энеэгээд, дохижо шадаха ёһотойбди. Тиигээл һаамнай, айлшаднай дахинаа бусахаяа һанаха. Гэртээ харяад, түрэлхидтөө, нүхэдтөө хөөрэхэ. Сугтаа ошоёл гэжэ уряалха. Зүгөөр хүйтэнөөр угтаа һаамнай, юу бусахаб даа? Бодоод үзыт даа, унтаха хонохо байрашье олонгүй, бэеэ заһаха газаргүй, мүртэй эдеэшье олоогүй ябаһан аяншан юу манай үзэсхэлэн байгааляар һонирхобо гээшэб? Эдэ бүхы бэрхэшээлнүүдыень усадхаад, урин дулаанаар сэдьхэлээ сэлин угтаа һаамнай, заатагүй ерэхэб гэхэл даа. Буряад орон тухай, нютагай зон тухай hайнаар хэлэжэ ошоболнь, тэрэ һайн мэдээн ама дамжан тарахал даа. Эгээл түрүүн һанаандань таарамаар угтаха хэрэгтэй. Тиигээл һаа саашаа энэ ажал ябаха. Тиимэһээ аяншан бүхэндэ адли һайнаар хандаха шухала - мүнөөдэрэймнай эрилтэ. Иигэжэ Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Самбуевичшье хэлэдэг. Аяншалгын һалбарида хүдэлэгшэд оролдолго гарганабди. Бусад һалбариинхид баһал тиигэхэ болоно. Бултадаа холбоотойбди. Буряад орон тухай юрэнхыдөө һайн бодолтой үлэхынь тулада эб хамтадаа хүсөө элсүүлэн хүдэлхэ болонобди. Жэшээнь, Буряад Уласай Толгойлогшо нэгэ айлшаниие угтаад хѳѳрэлдэбэ гэлээ. Удаань тэрэнь айлшадай буудал ерээд, һайн хандаса хараагүй һаань, гомдолтойшог байхал даа. Бидэ булта – нэгэ команда гээшэбди. Толгойлогшоһоо эхилээд, таксист, официант хүрэтэрөө нэгэ командада хүдэлнэбди.
- Аяншалга Буряадай экономико үргэхэ аргатай гэжэ ойлгобобди. Теэд өөһэдөө хаана сэдьхэлээрээ, бэеэрээ амардагбта?
- Би багадаа амаралтынгаа хаһын эхилхэдэ, тээби, таабайда, нагаса эжыдээ ошодог байгааб. Зунай зулгы хаһын хахадыень Захааминай Утаатадаа, нүгөө хахадыень – Яруунын Үльдэргэдэ үнгэргэдэг һэм. Нютаг бүхэнэй хэлэн ондоо гүб даа. Абганартаа хори буряадаар, нагасанартаа – Захааминайхяаршье дуугаржа байхадам: “Юун гэжэ хэлэнэбши – ойлгоногүйбди”, - гэлдэгшэ һэн. Тэндэ ёһотойгоор амарагша һэм. Һуралсалай хаһын дүүрэхэтэй сасуу тиишэнь лэ эльгээгыт гэжэ эхэ эсэгэеэ гуйгша бэлэйб. “Артек”, “Орлёнок” гэхэ мэтын ехэ лагерьнуудта амарха арга байгаал даа. Теэдшье хүдөө руу таталдадаг байгааб.
Түнхэнэй хүреэлэндэ ажаллахадаа: “Өөрынхиеэ баряад байгты – хэдэн хашарһаар бэеэ бү худалдагты”, - гэгшэ һэм. Түнхэнөөрхин бэрхэ – бултадаа буряад хэлэтэйнүүд. Яруунада налгай газар – үргэн тала дайда. Зониинь үргэн дэлгэр сэдьхэлтэй, эбтэй эетэй, хүндэмүүшэ. Үльдэргэдэ баhал ёһотой буряадууд ажаһууна гэхэдэ болоно.
Оюутадай үхибүүмби – хүгшэн эжынэрэйнгээ гар дээрэ өөдөө болоһомби. Эхэ эсэгэ хоёрни дээдэ һургуули абажа, сүлөөгүйнүүд һааб даа. Хүгшэн эжынэрээ ходо дулаанаар дурсадагби. Буряад заншалаар намайе үргэжэ, хүн болгоһон. Совет үеын һалан һандараад, буддын шажанай дэлгэржэ эхилхэдэ, ном һудар уншаад – эгээл иимэ юумэнүүдые эжынэрни хэлэдэг бэлэй гэжэ ойлгожо эхилээб. Тэрэнь буддын шажанай ёһоор 10 хара нүгэл (бэеын, хэлэнэй, сэдьхэлэй) болонол даа. Олон үгэ – олзогүй - үргэ амаа бү бүлюудэ, муу үгэ, хоб бү тараа, хүниие бү харда гэхэ мэтын заабаринуудые үгэгшэ һааб даа. Тэрэнь зосоом бүхөөр үлэнхэй. Мүнөө сагта энэл заабаринууд дээрэнь тулгалан, хүсэ шадал абахаар. Тиихэдээ соёлоо алдахагүйбди. Эжы абынгаа тоонто нютагта – аляа хонгор наһаяа наадан, хүхин үнгэргэһэн үлгы һайхан Захааминаа, Яруунаяа бусаха дуратайб. Тэндэл сэдьхэлээрээ амардагби. Баргажанай дунда һургуули түгэсхэһэмби. Тэндэ - эдир наһанайм эгээл дүтын нүхэдни. Баргажан дайдые баһал түрэһэн нютагни гэжэ тоолодогби. Тиишээ ошохо ехэ дуратайб.
Сэхыень хэлэбэл, Хитад, Таиланд, Турци ошожо үзөөгүй хүм. Ошохоёошье һананагүйб. Буряадаараа дууһан аяншалаагүйб. Сүлөө сагай гарабал, нютаг ороноороо ябаха дуратайб.
- Һая Монгол ороноор ябаад ерээт? Хүршэ орондомнай аяншалга хэр хүгжэнгиб?
- Энэ талаар хүгжэхэ хүсэлтэйнүүд байна. Хорото хамшагһаа боложо, хилэ хаагдажа, нилээд хохидоо. Мүнөө Монгол орон морилыт гэжэ уряалһан гурбан жэлэй программа бэелүүлжэ эхилээ. Бүхы буудалнуудаа, хоол баридаг газарнуудаа аяншадые хүлеэн абахаар бэлэн болгоно. Тиибэшье дуталнуудтайл даа. Хариһаа ерэһэн уладта ябаха газарыень зааһан залуурнууд үcөөн. Манай эндэшье тиимэ гүб даа. Бидэндэл адли бэрхэшээлнүүдтэй. Аяншалгын талаар хани барисаатайгаар хүдэлхэ һанаатайбди. Адли түүхэтэй аха дүүнэр гээшэ гүбди даа. Солонгос, япон болон бусад гүрэнүүдһээ ерэһэн аяншадаа өөһэдөө хүндэлөөд, Буряад руу эльгээхэ аргатайл. Тэндэ үгы юумэ манай эндэ олохоор, харахаар ха юм. Бэе бэедээ туһатайгаар хүдэлхэбди. Россиин ондоо можо нютагуудһаа Байгал далай харахаяа ерэһэн зоноо нютагтаа хүндэлөөд, Монгол эльгээхэ аргатайбди. Тиигэжэ аха дүүнэртээ ойлгуулха гэжэ оролдонобди. Аяншалгын һалбарида шууд мүнгэ хэхээр бэшэ. Тиибэшье хэхээр. Ходо ерэжэ байха клиентнүүдтэй болобол, бүхы наһаараа олохо олзын хэрэгтэй байхат! Олондо мэдээсэлгын хэрэгсэлнүүдтэ хандаха байнаб. Ажалдаа бодолтойгоор хандыт! Муу мэдээсэл бү үргыт! Үглөөдэр мартагдамаар негатив тараагаад, холо ошохогүйбди. Жэшээнь, иишээ ерэхэеэ байһан аяншан интернедтэ ороод, Буряадта юун боложо байнаб гэжэ һонирхохо. Тиихэдэнь үбдэнэ хабдана, алана хюдана гэжэ байгаа һаань, юу иишээ ерэхэб даа. Буряад Уласнай урган һалбархын тулада, ажаһуугшаднай олзотой оршотой баян һуухынь тулада бултадаа оролдоёл! Дэлхэйдэ мэдүүлхээр үзэсхэлэн газарнуудтайбди, түүхэтэ нюурнуудтайбди... Тэрэнээ бүхэдэлхэйдэ мэдүүлэн, холын аяншадай ерэмээр аятай оршон байгуулаял!
- Һайн даа! Амжалта хүсэнэб! Буряад оромнай мандахань болтогой!
Автор: Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА
Фото: Буряад Уласай Аяншалгын яаманай Хэблэлэй албанай дурадхаһан гэрэл зурагууд