Сартуул бүлын сагаан зам

Сэрэгэй алба гаража ерээд, Түмэн Татьянаяа «хулууhан» юм. Тиихэдэ хо­юулаа хонгор hайхан хори наhатайнууд ябаа. Мүнѳѳ болоходо, гурбан hайхан үринэрынь – Гэрэлма, Буянто, Бэлигто Будаевууд үндын бодожо, баhал айл бүлэ зохёогоод, Түмэнтэниие үбгѳѳ эмгээ болгоо. Тэдэнь эгээл ехэ баялиг­най - амтатайхан аша зээнэрнай гэл­дэдэг болонхой. Аяар 11 баатар хүбүүд ѳѳдѳѳ боложо ябана ха юм. Түмэн үб­гѳѳнь «олон» гэhэн удхатай нэрэдээ хүрэмэ болоо даа.

Ажалша бэрхэ Будаевтан

Урда сагhаа тахилтай Баян Баа­байн, Даша Гэнсэнэй үбэртэ, Сагаатай голой эрьедэ Цацуруунтан угай үри hадаhад байдалаа зохёон байрлаhан гэхэ. Будаевтан ажалша бэрхээрээ, үр­гэн ехэ оронойнгоо түлѳѳ үнэн сэхээр сэрэгэй алба хэhээрээ онсо илгардаг байhан юм. Түмэнэй үбгѳѳнь Бадма Будаев хаанта засагай үедэ үндэр ехэ шагнал хайрада хүртэhэн - Георгиев­ско хэрээhэ үбсүүндээ зүүhэн. Тиихэдэ Цыбик Бадмаевич эсэгэнь Агууехэ дайнда онсо шалгарhанайнгаа түлѳѳ Алдар Солын болон Улаан Одоной орденуудтай нютагаа бусаhан. 1945 оной май hарада тэрэ түрүү сэрэг­шэдэй бүридэлдэ Берлин хото хүрэhэн юм. Дайгаа дараад, даагаяа hүүлдээд, амгалан байдалай тогтоходо, хүдѳѳ нютагтаа хүтэлбэрилхы тушаалнуудта олоной жэшээ болон ябаа. Сыпыл ха­нитаяа хамта Түмэн хүбүүгээрээ ажал хэжэ hургаа - ажалайл ашаар амжалта туйлагдадаг гэжэ ойлгуулаа.

Түмэн Цыбиковичтэ баhа нэгэ ёhо­той жэшээ – зуун эхэ хонинhоо зуу га­ран түл абадаг Доржи ба Еши-Ханда Будаевтан байhан. Амаралта гэжэ мэ­дэхэгүй хонишод 11 үринэрэйнгээ «га­рыень ганзагада, хүлыень дүрѳѳдэ» хүргэhэн. Иимэл зоной хүсѳѳр чаба­нууд Зэдэдэ ехэ хүндэтэй байhан гээ­шэ. Бүри hургуулиин ябахадаа, Тумэн хони хайшалгаар ганса Сагаатайдаа болон Дээдэ-Yшѳѳтэйдэ бэшэ, мүн бүхы аймаг соогоо түрүү зэргэдэ га­раhан. Хүсэхэ хүн байгаагүй. Тиимэhээ аяар Ага руу зорюута уригдажа, хони хайшалдаг hэн. Түрүүлhэн Түмэнэй гэрэл зураг Зэдын аймагай сониной хуудаhанууд дээрэ жэл бүри харахаар байгаа. Тиимэhээ бушуу түргэн, тус- гаар бэрхэ Түмэн Будаев Д. Банзаро­вай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hур­гуулида труд зааха багшын мэргэжэл шудалхаяа ороhон. Тэрэ үедэ түрэл фа­культедэйнь деканаар Сергей Даши­нимаевич Намсараев хүдэлжэ байгаад, Зэдын хүбүүе олон оюутадай дундаhаа онсо hанажа абаhан, магтадаг байhан юм.

1986 онhоо трудай багшаар нютаг­таа багшалжа эхилhэн. Болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайд Сергей Дашинимаевич Сагаатайн hургуули­да ерэхэдээ, ѳѳрынгѳѳ эгээл дуратай оюутаниие харахатайгаа сасуу ехэтэ баярлаhан, тэрээнээрээ танилсуулга хүүлэhэн юм. Түмэн Цыбикович саа­шанхи ажал хэрэгтээ сайдай дэмжэлтэ бэе дээрээ мэдэржэ ябаа. Тиимэhээ найдаһыень харюулха гэжэ оролдоо. 10 жэлэй туршада Стеклозаводой гэртэ­хинэй харууhагүй үлэhэн үхибүүдэй 2-дохи интернат-hургуулиие хүтэлбэ­рилхэдѳѳ, уласай кадедүүдэй элитнэ hургуули болгожо шадаа. Тиихэдээ шэнэ шэглэлэй hургуулиин эхин дээрэ байхадаа, Түмэн Цыбикович мүнѳѳ заншалта болоhон хэмжээнүүдэйнь үндэhэн hуурииень табяа гэхэдэ бо­лоно. Жэшээнь, Буряад Уласай Толгой­логшын хабаадалгатай кадетско-мари­инскэ балнууд. Хэрбэеэ хэшээлнүүдэй урданай хэбээр үнгэрдэг hаань, хүбүүд сэрэгшэд мэтээр байдалаа зохёон ажаһуудаг болоо. Бэрхэ орлогшо­нортойгоо хамта Түмэн Цыбикович ерээдүйдэ гүрэн түрэдѳѳ бэеэ сүм зо­рюулха кадедүүдэй эрилтэдэ хүрэмэ hургуули байгуулжа шадаа. Мүнѳѳ энэ hургуули түгэсхэгшэд сэрэгэй түрүү дээдэ hургуулинуудта hуралсалаа үр- гэлжэлүүлнэ.

Түмэн Цыбикович Москвада hургуу­лиин захиралай орлогшоор, Монголдо Россиин түлѳѳлгын эмхиин дэргэдэхи hургуулида багшаар, «Е.Д. Стасовай нэрэмжэтэ Интердомой» таhагые дааг- шаар хүдэлѳѳ. Һуралсалай hалбари­да үрэ дүнтэйгѳѳр хүдэлhэнэйнгөө ашаар Түмэн Будаев Ородой Холбоото Уласай юрэнхы hуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Уласай Хүн- дэлэлэй грамотада, «2014 оной Россиин эрхим захирал» болон бусад гүрэнэй хайра шагналнуудтай юм. Мүнѳѳ Оро­дой Холбоото Уласай Гүрэнэй Дүүмын байшангуудые ашаглалгын хэлтэстэ хүдэлнэ.

Гуа сэсэн хатан

Татьяна Чагдуровна Дээдэ-Yшѳѳ- тэйн үнэр баян Буянтуевтанай бүлын эгээл багань болодог - дээрээ хоёр аха­тай, дүрбэн эгэшэтэй.

Чагдор Дымбрылович эсэгэнь бэ­лиг ехэтэй, эрдэмтэй хүн байhан. Ал­тан гартай нарин дархан гэжэ нютагтаа суутай hэн. Модооршье, түмэрѳѳршье дарха хэхэ шадабаритай тула, гэрэй ме­бель хэхэhээ эхилээд, часы, ямаршье техникэ – холодильник, машина, мо­тоцикл заhабарилжа шадаха аргатай бэлэй. Лайжа-Ханда Аюшеевна эжынь ехэ сэсэн мэргэн байхын хажуугаар айха гайхахые мэдэхэгүй – зүрхэтэй, зоригтой эхэнэр hэн. Эльгэ нимгэтэй энэрхы эжынь эрэ нүхэртэеэ адли модо зоожо, гэрэй сонхын колодконуудые табилсажа байха, мотоцикл унаад гүй­лгэхэ… Хоюулаа 7 гэр барижа бодхоогоо. Тэдэнь онсо ѳѳрын түхэл маягтай, hаруул, үргэн, томо таhалгануудтай.

1971 ондо Татьяна Дээдэ-Yшѳѳтэйн дунда hургуулида ороод, Сэлэнгын Сэ­лэндүүмын, Улаан-Yдын 36-дахи hур- гуулинуудта hураhан. 1982 ондо Дээдэ- Yшѳѳтэйнгѳѳ hургуули дүүргээд, Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай баг­шанарай дээдэ hургуулиин түүхын – хэлэ бэшэгэй факультедтэ ород хэ­лэнэй болон литературын багшын мэр- гэжэл шудалжа гараа. 1986 ондо ажа­лайнгаа намтар наhанайнгаа нүхэрэй нютаг Сагаатайда эхилhэн юм. 1994 ондо аймагай хэмжээнэй «Жэлэй эр­хим багша» гэжэ урилдаанда шалгар­жа, Петропавловкын гимназида хүдэлхэеэ уригдаhан юм. Тиихэдэ тус hургуу­лида аймагай бэлигтэй бэрхэ шабина­рые суглуулhан байна.

1997 ондо Татьяна Чагдуровна Зэ­дын аймагай Захиргаанай hуралса­лай таhагай методкабинедые хүтэлбэ­рилѳѳ. Жэл болоод, hуралсалай таhа­гые даажа абаа.

2004 онhоо 2015 он болотор Татьяна Чагдуровна Буряад Уласай Болбосо­ролой болон эрдэм ухаанай яаманда ахамад мэргэжэлтэнээр, зүблэгшѳѳр, таhагые даагшаар хүдэлѳѳ. Монголдо Россиин түлѳѳлгын эмхиин нэгэдэхи секретаряар, Монголдо Россотрудни­чествын түлѳѳлгын эмхиин хүтэлбэ­рилэгшын орлогшоор, «Е.Д. Стасовагай нэрэмжэтэ Интердом» гэжэ уласхоо- рондын hуралсалай түбэй захиралай нэгэдэхи орлогшоор хүдэлѳѳ.

Мүнѳѳ Татьяна Будаева Оросой Холбоото Уласай Федеральна Суглаа- най Гүрэнэй Дүүмэдэ зүбшэлэгшѳѳр хүдэлнэ, педагогикын эрдэмэй док­торой нэрэ зэргэ хамгаалхаяа бэлдэжэ байна.

Татьяна Чагдуровна хаанашье аша үрэтэйгөөр хүдэлхэеэ оролдодог, олон­до туһатай ажал эмхидхэхэеэ зүдхэдэг юм. Жэшээнь, Москвада Россотрудни­чествын захиралай орлогшын тушаал­да дэлхэйн олон гүрэнүүдэй, тэрэ тоо­до Израилиин, Молдавиин, Финлян­диин, Кипрэй болон бусадай түлөөлэг­шын эмхинүүдые шалган ябаа.

Монгол орондо дипломатическа ажал даагаад байхадаа, Монголой Ехэ Хуралтай, Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яамантай, Монголой эрдэм ухаанай академитэй, Монголой айма­гуудай толгойлогшонортой, олонии­тын эмхи зургаануудтай хани бари­саа байгуулжа шадаһан. Тиигээд хүр­шэ орондо ород хэлэнэй аяар 50 түб үүсхэн байгуулһан юм. Россиин эрдэм ухаанай болон соёлой түбэй дэргэдэ ородоор нээмэл һуралсалай институт зохёогдоо. “Русский мир в Монголии” гэжэ ном бүридүүлэн хэблүүлэлсэһэн. Тэрэ ном дотор молор һайхан Монгол орон тухай, тиишээ анха түрүүшынхи­еэ ошоһон ородууд, тэдэнэй оруулһан хубита тухай бэшээтэй. Мүн тиихэдэ үхибүүдтэ ород хэлэ заахадаа хэрэглэхэ номуудые зохёон бүридүүлээ.

Ородой Холбоото Уласай болон Монгол ороной хоорондо хани ба­рисаа байгуулгын хэрэгтэ хубитаяа оруулһанай түлөө Татьяна Чагдуров­на хүршэ ороной олон тоото хайра шагналнуудта хүртэһэн юм. Монголой һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Монголой Хани барисаанай алтан ор­ден болон ойн баярай болон хүндэлэ­лэй медальнуудаар шагнагдаһан.

Хүдөөгэй юрын багшаһаа дипло­мат, Россиин Гүрэнэй Дүүмын зүбшэ­лэгшэ болотор ургахын тулада түрэл­хиин ухаан бэлиг, зориг зүрхэ хэрэгтэй. Эдэ бүгэдэ Зэдын гуа сэсэн хатан Татья­на Будаевада дууһан бии.

Үри хүүгэдэйнгээ түлөө

Буряад айл бүлын эгээл ехэ баялиг - үхибүүд гээшэ. Долоон хүбүүдые ха­нинь гү, али басагадынь, бэринэрынь ээлжэлэн түрэбэлнь, дээдын ехэ хай­ра үршөөгдөө гэжэ тоологдодог һэн. Тиимэ айл бүлэ олоной дунда тусхай һуурида һууха эрхэтэй болодог бэ­лэй. Тэрэ айл бүлын үреэһэн үгэнүүд бодотоор бэелүүлэгдэдэг гэжэ тоотой байһан. Гурбан үринэрые өөдэнь бол­гоһон Будаевтанай бүлэдэ аяар 11 аша зээнэр – бултадаа хүбүүд түрэһэниинь – Бурханай ехэ хайра гээшэ.

Түмэн Цыбикович хүбүүдээ бага- һаань ажал хэжэ һургаһан юм. Сугтаа гэр хотон соогоо ажалаа хэдэг бай­гаа. Столбын нүхэ малтахаһаа эхилээд, шэнэ гэрэй үһээ шалыень хадаха, га­ражайнгаа пол заливалха гэхэ мэтын ажал хүбүүдынь хэдэг байһан. Ажал хэжэ һурахада – саашанхи ажабайдалдань өөһэдтэнь лэ хэрэгтэй бшуу. Эжын баһа хүмүүжүүлгэ үхибүүдтэнь бии. Аха хүниие хүндэлхэ болон бусад һур­гаал заабаринуудые дуулаһаар, өөдөө болоһон.

Мүнөө эгээл ехэ Гэрэлма басаганиинь Содном нүхэртэеэ 4 хүбүүдээрээ Закаменск хотодо ажаһууна. Мэргэжэ­лээрээ финансист, багша юм. Интер­нат-һургуулида хүдэлнэ.

Дунда хүбүүн Буянтань багаһаа та­мирта эльгэтэй байһан. Номо годлёор харбадаг, барилдадаг байһан. Туйлал­тануудтай. М. Ербановай нэрэмжэтэ колледж түгэсхөөд, ВСГУТУ дүүргэһэн. Буряад Уласай Засагай газарта тендер­нэ таһагые даагаад ябаһанаа, мүнөө Москвада барилгын компанида хүтэлбэрилхы тушаалда хүдэлнэ. Вера хани­таяа 3 хүбүүдые үндылгэнэ.

Одхон хүбүүн Бэлигтэнь һур хар­балгаар тамирай мастер юм. ВСГУТУ түгэсхөөд, Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Алдар Дамдиновай туһалагшаар Бу­ряадтаа хүдэлөө. Мүнөө Д. Банзаровай нэрэмжэтэ БГУ-гай ректорэй туһалаг­ша юм. Юля ханитаяа 4 хүбүүдые үр­гэжэ байна.

Түмэн, Татьяна Будаевтанай үхибүүд, аша зээнэр һайндэрнүүдтэ суг- лардаг, хамтадаа хүүен хүхидэг, өөһэд хоорондоо элдэб урилдаануудые үнгэргэдэг. Зунай зулгы хаһада гэр бүлынгөө лагерьта амардаг заншалтай.

Үри хүүгэдэйнгөө түлөө хадашье урбуулха, тэдэнэйнгээл түлөө зүдхэжэ ябаһан үбгөө эмгээ болонхой эхэ эсэ­гэ хоёр Түмэн, Татьяна Будаевтан – бу­ряад арадаймнай жэшээтэ бүлэ гээшэл даа.