Сэрэгэй алба гаража ерээд, Түмэн Татьянаяа «хулууhан» юм. Тиихэдэ хоюулаа хонгор hайхан хори наhатайнууд ябаа. Мүнѳѳ болоходо, гурбан hайхан үринэрынь – Гэрэлма, Буянто, Бэлигто Будаевууд үндын бодожо, баhал айл бүлэ зохёогоод, Түмэнтэниие үбгѳѳ эмгээ болгоо. Тэдэнь эгээл ехэ баялигнай - амтатайхан аша зээнэрнай гэлдэдэг болонхой. Аяар 11 баатар хүбүүд ѳѳдѳѳ боложо ябана ха юм. Түмэн үбгѳѳнь «олон» гэhэн удхатай нэрэдээ хүрэмэ болоо даа.
Ажалша бэрхэ Будаевтан
Урда сагhаа тахилтай Баян Баабайн, Даша Гэнсэнэй үбэртэ, Сагаатай голой эрьедэ Цацуруунтан угай үри hадаhад байдалаа зохёон байрлаhан гэхэ. Будаевтан ажалша бэрхээрээ, үргэн ехэ оронойнгоо түлѳѳ үнэн сэхээр сэрэгэй алба хэhээрээ онсо илгардаг байhан юм. Түмэнэй үбгѳѳнь Бадма Будаев хаанта засагай үедэ үндэр ехэ шагнал хайрада хүртэhэн - Георгиевско хэрээhэ үбсүүндээ зүүhэн. Тиихэдэ Цыбик Бадмаевич эсэгэнь Агууехэ дайнда онсо шалгарhанайнгаа түлѳѳ Алдар Солын болон Улаан Одоной орденуудтай нютагаа бусаhан. 1945 оной май hарада тэрэ түрүү сэрэгшэдэй бүридэлдэ Берлин хото хүрэhэн юм. Дайгаа дараад, даагаяа hүүлдээд, амгалан байдалай тогтоходо, хүдѳѳ нютагтаа хүтэлбэрилхы тушаалнуудта олоной жэшээ болон ябаа. Сыпыл ханитаяа хамта Түмэн хүбүүгээрээ ажал хэжэ hургаа - ажалайл ашаар амжалта туйлагдадаг гэжэ ойлгуулаа.
Түмэн Цыбиковичтэ баhа нэгэ ёhотой жэшээ – зуун эхэ хонинhоо зуу гаран түл абадаг Доржи ба Еши-Ханда Будаевтан байhан. Амаралта гэжэ мэдэхэгүй хонишод 11 үринэрэйнгээ «гарыень ганзагада, хүлыень дүрѳѳдэ» хүргэhэн. Иимэл зоной хүсѳѳр чабанууд Зэдэдэ ехэ хүндэтэй байhан гээшэ. Бүри hургуулиин ябахадаа, Тумэн хони хайшалгаар ганса Сагаатайдаа болон Дээдэ-Yшѳѳтэйдэ бэшэ, мүн бүхы аймаг соогоо түрүү зэргэдэ гараhан. Хүсэхэ хүн байгаагүй. Тиимэhээ аяар Ага руу зорюута уригдажа, хони хайшалдаг hэн. Түрүүлhэн Түмэнэй гэрэл зураг Зэдын аймагай сониной хуудаhанууд дээрэ жэл бүри харахаар байгаа. Тиимэhээ бушуу түргэн, тус- гаар бэрхэ Түмэн Будаев Д. Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулида труд зааха багшын мэргэжэл шудалхаяа ороhон. Тэрэ үедэ түрэл факультедэйнь деканаар Сергей Дашинимаевич Намсараев хүдэлжэ байгаад, Зэдын хүбүүе олон оюутадай дундаhаа онсо hанажа абаhан, магтадаг байhан юм.
1986 онhоо трудай багшаар нютагтаа багшалжа эхилhэн. Болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайд Сергей Дашинимаевич Сагаатайн hургуулида ерэхэдээ, ѳѳрынгѳѳ эгээл дуратай оюутаниие харахатайгаа сасуу ехэтэ баярлаhан, тэрээнээрээ танилсуулга хүүлэhэн юм. Түмэн Цыбикович саашанхи ажал хэрэгтээ сайдай дэмжэлтэ бэе дээрээ мэдэржэ ябаа. Тиимэhээ найдаһыень харюулха гэжэ оролдоо. 10 жэлэй туршада Стеклозаводой гэртэхинэй харууhагүй үлэhэн үхибүүдэй 2-дохи интернат-hургуулиие хүтэлбэрилхэдѳѳ, уласай кадедүүдэй элитнэ hургуули болгожо шадаа. Тиихэдээ шэнэ шэглэлэй hургуулиин эхин дээрэ байхадаа, Түмэн Цыбикович мүнѳѳ заншалта болоhон хэмжээнүүдэйнь үндэhэн hуурииень табяа гэхэдэ болоно. Жэшээнь, Буряад Уласай Толгойлогшын хабаадалгатай кадетско-мариинскэ балнууд. Хэрбэеэ хэшээлнүүдэй урданай хэбээр үнгэрдэг hаань, хүбүүд сэрэгшэд мэтээр байдалаа зохёон ажаһуудаг болоо. Бэрхэ орлогшонортойгоо хамта Түмэн Цыбикович ерээдүйдэ гүрэн түрэдѳѳ бэеэ сүм зорюулха кадедүүдэй эрилтэдэ хүрэмэ hургуули байгуулжа шадаа. Мүнѳѳ энэ hургуули түгэсхэгшэд сэрэгэй түрүү дээдэ hургуулинуудта hуралсалаа үр- гэлжэлүүлнэ.
Түмэн Цыбикович Москвада hургуулиин захиралай орлогшоор, Монголдо Россиин түлѳѳлгын эмхиин дэргэдэхи hургуулида багшаар, «Е.Д. Стасовай нэрэмжэтэ Интердомой» таhагые дааг- шаар хүдэлѳѳ. Һуралсалай hалбарида үрэ дүнтэйгѳѳр хүдэлhэнэйнгөө ашаар Түмэн Будаев Ородой Холбоото Уласай юрэнхы hуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Уласай Хүн- дэлэлэй грамотада, «2014 оной Россиин эрхим захирал» болон бусад гүрэнэй хайра шагналнуудтай юм. Мүнѳѳ Ородой Холбоото Уласай Гүрэнэй Дүүмын байшангуудые ашаглалгын хэлтэстэ хүдэлнэ.
Гуа сэсэн хатан
Татьяна Чагдуровна Дээдэ-Yшѳѳ- тэйн үнэр баян Буянтуевтанай бүлын эгээл багань болодог - дээрээ хоёр ахатай, дүрбэн эгэшэтэй.
Чагдор Дымбрылович эсэгэнь бэлиг ехэтэй, эрдэмтэй хүн байhан. Алтан гартай нарин дархан гэжэ нютагтаа суутай hэн. Модооршье, түмэрѳѳршье дарха хэхэ шадабаритай тула, гэрэй мебель хэхэhээ эхилээд, часы, ямаршье техникэ – холодильник, машина, мотоцикл заhабарилжа шадаха аргатай бэлэй. Лайжа-Ханда Аюшеевна эжынь ехэ сэсэн мэргэн байхын хажуугаар айха гайхахые мэдэхэгүй – зүрхэтэй, зоригтой эхэнэр hэн. Эльгэ нимгэтэй энэрхы эжынь эрэ нүхэртэеэ адли модо зоожо, гэрэй сонхын колодконуудые табилсажа байха, мотоцикл унаад гүйлгэхэ… Хоюулаа 7 гэр барижа бодхоогоо. Тэдэнь онсо ѳѳрын түхэл маягтай, hаруул, үргэн, томо таhалгануудтай.
1971 ондо Татьяна Дээдэ-Yшѳѳтэйн дунда hургуулида ороод, Сэлэнгын Сэлэндүүмын, Улаан-Yдын 36-дахи hур- гуулинуудта hураhан. 1982 ондо Дээдэ- Yшѳѳтэйнгѳѳ hургуули дүүргээд, Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай багшанарай дээдэ hургуулиин түүхын – хэлэ бэшэгэй факультедтэ ород хэлэнэй болон литературын багшын мэр- гэжэл шудалжа гараа. 1986 ондо ажалайнгаа намтар наhанайнгаа нүхэрэй нютаг Сагаатайда эхилhэн юм. 1994 ондо аймагай хэмжээнэй «Жэлэй эрхим багша» гэжэ урилдаанда шалгаржа, Петропавловкын гимназида хүдэлхэеэ уригдаhан юм. Тиихэдэ тус hургуулида аймагай бэлигтэй бэрхэ шабинарые суглуулhан байна.
1997 ондо Татьяна Чагдуровна Зэдын аймагай Захиргаанай hуралсалай таhагай методкабинедые хүтэлбэрилѳѳ. Жэл болоод, hуралсалай таhагые даажа абаа.
2004 онhоо 2015 он болотор Татьяна Чагдуровна Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманда ахамад мэргэжэлтэнээр, зүблэгшѳѳр, таhагые даагшаар хүдэлѳѳ. Монголдо Россиин түлѳѳлгын эмхиин нэгэдэхи секретаряар, Монголдо Россотрудничествын түлѳѳлгын эмхиин хүтэлбэрилэгшын орлогшоор, «Е.Д. Стасовагай нэрэмжэтэ Интердом» гэжэ уласхоо- рондын hуралсалай түбэй захиралай нэгэдэхи орлогшоор хүдэлѳѳ.
Мүнѳѳ Татьяна Будаева Оросой Холбоото Уласай Федеральна Суглаа- най Гүрэнэй Дүүмэдэ зүбшэлэгшѳѳр хүдэлнэ, педагогикын эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ хамгаалхаяа бэлдэжэ байна.
Татьяна Чагдуровна хаанашье аша үрэтэйгөөр хүдэлхэеэ оролдодог, олондо туһатай ажал эмхидхэхэеэ зүдхэдэг юм. Жэшээнь, Москвада Россотрудничествын захиралай орлогшын тушаалда дэлхэйн олон гүрэнүүдэй, тэрэ тоодо Израилиин, Молдавиин, Финляндиин, Кипрэй болон бусадай түлөөлэгшын эмхинүүдые шалган ябаа.
Монгол орондо дипломатическа ажал даагаад байхадаа, Монголой Ехэ Хуралтай, Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яамантай, Монголой эрдэм ухаанай академитэй, Монголой аймагуудай толгойлогшонортой, олониитын эмхи зургаануудтай хани барисаа байгуулжа шадаһан. Тиигээд хүршэ орондо ород хэлэнэй аяар 50 түб үүсхэн байгуулһан юм. Россиин эрдэм ухаанай болон соёлой түбэй дэргэдэ ородоор нээмэл һуралсалай институт зохёогдоо. “Русский мир в Монголии” гэжэ ном бүридүүлэн хэблүүлэлсэһэн. Тэрэ ном дотор молор һайхан Монгол орон тухай, тиишээ анха түрүүшынхиеэ ошоһон ородууд, тэдэнэй оруулһан хубита тухай бэшээтэй. Мүн тиихэдэ үхибүүдтэ ород хэлэ заахадаа хэрэглэхэ номуудые зохёон бүридүүлээ.
Ородой Холбоото Уласай болон Монгол ороной хоорондо хани барисаа байгуулгын хэрэгтэ хубитаяа оруулһанай түлөө Татьяна Чагдуровна хүршэ ороной олон тоото хайра шагналнуудта хүртэһэн юм. Монголой һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Монголой Хани барисаанай алтан орден болон ойн баярай болон хүндэлэлэй медальнуудаар шагнагдаһан.
Хүдөөгэй юрын багшаһаа дипломат, Россиин Гүрэнэй Дүүмын зүбшэлэгшэ болотор ургахын тулада түрэлхиин ухаан бэлиг, зориг зүрхэ хэрэгтэй. Эдэ бүгэдэ Зэдын гуа сэсэн хатан Татьяна Будаевада дууһан бии.
Үри хүүгэдэйнгээ түлөө
Буряад айл бүлын эгээл ехэ баялиг - үхибүүд гээшэ. Долоон хүбүүдые ханинь гү, али басагадынь, бэринэрынь ээлжэлэн түрэбэлнь, дээдын ехэ хайра үршөөгдөө гэжэ тоологдодог һэн. Тиимэ айл бүлэ олоной дунда тусхай һуурида һууха эрхэтэй болодог бэлэй. Тэрэ айл бүлын үреэһэн үгэнүүд бодотоор бэелүүлэгдэдэг гэжэ тоотой байһан. Гурбан үринэрые өөдэнь болгоһон Будаевтанай бүлэдэ аяар 11 аша зээнэр – бултадаа хүбүүд түрэһэниинь – Бурханай ехэ хайра гээшэ.
Түмэн Цыбикович хүбүүдээ бага- һаань ажал хэжэ һургаһан юм. Сугтаа гэр хотон соогоо ажалаа хэдэг байгаа. Столбын нүхэ малтахаһаа эхилээд, шэнэ гэрэй үһээ шалыень хадаха, гаражайнгаа пол заливалха гэхэ мэтын ажал хүбүүдынь хэдэг байһан. Ажал хэжэ һурахада – саашанхи ажабайдалдань өөһэдтэнь лэ хэрэгтэй бшуу. Эжын баһа хүмүүжүүлгэ үхибүүдтэнь бии. Аха хүниие хүндэлхэ болон бусад һургаал заабаринуудые дуулаһаар, өөдөө болоһон.
Мүнөө эгээл ехэ Гэрэлма басаганиинь Содном нүхэртэеэ 4 хүбүүдээрээ Закаменск хотодо ажаһууна. Мэргэжэлээрээ финансист, багша юм. Интернат-һургуулида хүдэлнэ.
Дунда хүбүүн Буянтань багаһаа тамирта эльгэтэй байһан. Номо годлёор харбадаг, барилдадаг байһан. Туйлалтануудтай. М. Ербановай нэрэмжэтэ колледж түгэсхөөд, ВСГУТУ дүүргэһэн. Буряад Уласай Засагай газарта тендернэ таһагые даагаад ябаһанаа, мүнөө Москвада барилгын компанида хүтэлбэрилхы тушаалда хүдэлнэ. Вера ханитаяа 3 хүбүүдые үндылгэнэ.
Одхон хүбүүн Бэлигтэнь һур харбалгаар тамирай мастер юм. ВСГУТУ түгэсхөөд, Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Алдар Дамдиновай туһалагшаар Буряадтаа хүдэлөө. Мүнөө Д. Банзаровай нэрэмжэтэ БГУ-гай ректорэй туһалагша юм. Юля ханитаяа 4 хүбүүдые үргэжэ байна.
Түмэн, Татьяна Будаевтанай үхибүүд, аша зээнэр һайндэрнүүдтэ суг- лардаг, хамтадаа хүүен хүхидэг, өөһэд хоорондоо элдэб урилдаануудые үнгэргэдэг. Зунай зулгы хаһада гэр бүлынгөө лагерьта амардаг заншалтай.
Үри хүүгэдэйнгөө түлөө хадашье урбуулха, тэдэнэйнгээл түлөө зүдхэжэ ябаһан үбгөө эмгээ болонхой эхэ эсэгэ хоёр Түмэн, Татьяна Будаевтан – буряад арадаймнай жэшээтэ бүлэ гээшэл даа.
Автор: Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА
Фото: Будаевтанай дурадхаһан гэрэл зурагууд