​​Сюрреалист монгол гү, али хүхэ үнгын шэди

«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда буужа ерэхэ үедэнь

Цыренжаб Сампиловай нэрэм­жэтэ Уран һайханай музейдэ һарын туршада хүхэ үнгэ магтаһан, хүхэ үнгөөр оршон тойронхиие тайлбарилһан, хүхэ үнгөөр гүн сэдьхэлэйнгээ гуниг дэлгэһэн үзэсхэлэн болоо. Монгол Уласай Баян Үлгы аймагһаа гарбалтай, шуһа мяхаараа казах угсаатаншье һаа, сэдьхэл зүрхөөрөө жэнхэни монгол табисууртай Жанатхаанай Ойлан зураа­шанай “Хүхэ мүнхэ тэнгэриин орон” гэһэн үзэсхэлэн оло­ной анхарал татаа. Амжалтатай түгэсэһэн үзэсхэлэнөө хуряажа, хүршэ Эрхүү зорихоһоонь урдахана зураашан­тай ушараабди. “Байгал” хамталигай продюсер Эржена Ламуева манай уулзалга эмхидхэжэ, энэ өөрсэ хараа бо­долтой, һонирхол татама хүнтэй танилсуулба.

Улаан-Баатарта үндыһэн Ж.Ойлан Монголой мэдээжэ уран бэлигтэн Жанатхаан абынгаа дэргэдэ урган үндыһөөр, нүүдэлшэ ара­дайнгаа соёл уралигтай та­нилсаха, балшар наһанһаа тэрэниие бэедээ шэнгээхэ табисууртай байба. Сюрре­алист шугам тахидаг бэлиг­тэн гадаада соёл сэгнэжэ, хэмжэшэгүй үндэртэ таби­башье, түрэл арадайнгаа оёоргүй гүн далайн баялиг юунһээшье сэнтэй байна даа гэжэ сэдьхэлэй үгэ алдаа.

Ойланай гурбан таабари

Эртэ үеһөө хүхэ үнгэ ба монгол хоёр эхирлэжэ ал­халха табисууртай гэжэ мэ­дээжэ байбашье, харин хүхэ үнгын зүһэһөө бүридэһэн үзэсхэлэн үзэхэ гээшэ нэгэ гайхалтай таабари боложо үгөө. Тиимэһээ түрүүшын асуудални (гансаш минии бэшэ байһан байха): “Юундэ хүхэ үнгэ бэ?”

“Хүхэ мүнхэ тэнгэри, хүхэ толбото монголшууд, Эзэн богдо Чингис хаанай хүхэ үнгэтэй дэгэл” гэхэ мэтэ хүлеэгдэмэ олон ба заншал­та тайлбари үгтөө. Зүгөөр саадахи нюуса һанаанайнгаа нэгэхэн лэ бодолые дүүрэн тайлбарилаа. Минии мэдэ­хын Баян Үлгын ажаһуугшад ехэнхинь лалын шажантан, тэрэнэй шэрүүншэг эрил- тэнүүд дэлхэйгээр мэдээжэ. Харин Ойлан зураашамнай өөрынгөө дураар бөө мүргэл һунгажа, тэнгэри өөдэ саг үргэлжэ хандажа, ажабайда­лайнгаа орёо асуултануудта харюу бэдэрдэг хүн байшоо. Хэдышье һайнаар түүрэг соё­лоо, түүхэеэ мэдэбэшье, сэдь­хэлыемни ехэ хүлгөөнэгүй гэжэ айлдаа. Тэнгэридэ хан­дажа эхилһэнһээмни хойшо зүүдэндэмни олон тоото дал­да удхатай зураг хараанууд, һүрөөтэй дүрэнүүд, бодол­нууд ерэдэг болоһон. Хэдэн жэлээр нэгэ зүүдэ манаха ушар дайралдана, зүүдэн соо ерээдүйемни харуулһан зу­раг жэжэ жэжээр, хуби хубяар бүридэнэ. Эхэнэрэй умай соо нялха хүүгэнэй ургаһантай зэргэсүүлжэ боломоор ха гү?

Энэ харюуһаань улам­жалан, хүхэ үнгэ түүрээһэн Ойлан бэлигтэнэй ээлжээтэ сэдэбтэ орообди.

Эхэнэр. Шараа нюсэгэн хүгшэн, залуу эхэнэрнүүд ба нугархай аад, эгсэ хажуутай лонхын дүрэнүүд зурагһаа зурагта дабтагдана. Тэрэнэй тоодо эхэнэр түрэлтэнэй хүхэн. Зурагһаа зурагта үргэлжэ дабтадаг дүрэеэ зура­ашан иигэжэ тайлбарилна: “Бидэ, монголшууд, эхын умайһаа унаһанһаа хойшо нэн түрүүн эжынгээ урихан шарайһаа гадуур эжынгээ мээмээ ба сэнхир хүхэ мүнхэ тэнгэриеэ үзэнэ ха юмбибди. Энэл даа бидэнэй түрүүшын юртэмсэ ба оршолон”.

Харин гурбадахи таа­баринь - бүреэтэй хорхой. Эверест уулын хормойһоо олдоһон хэдэн зуун сая жэ­лэй урайни түүхэтэй, шу- луун болотороо хатаһан энэ түүхын түгдэрхэйе бэедээ абаад ябана. Урда үенүүд соо манай эжы, үхибүүн, хани нүхэр байһан байжа магадгүй гэжэ нюдэеэ түхэреэлжэ байжа идхан хөөрэнэ. Үнэхөөрөөшье, магадгүй.

Тайлбари

Сюрреалис шэглэлэй зу­рагта хүн бүхэн өөрын хан­дасатай. Энэнь гайхалгүй. Никита Хрущёв эдэнээр ушархадаа: “Минии гур­батай хүбүүнһээ муугаар зуранабта?” - гэжэ зэмэ­лээ һэн гэгшэ гү? Зурагай нэгэ углууда нюсэгэн эхэ­нэр, дундань мэлхэйн толгой, нүгөө углуудань үнөөхи бүреэтэй хорхой, бүгэдыень хүхэ үнгын жа­ран зүһөөр зураглаад, юрэ зоной абаһаар тухайлхагүй сэсэн үгэнүүдээр тайлба­рилжа байхада боломоор ааб даа гэжэ һанахаш зон олдохо. Харин зурагайнь урда хэдэн саг зогсоод, да­хин-дахин бусажа бодолоо хатаахаш улад дайралдана. Эрхэтэн бүхэн өөрын мон­голтой, өөрын хүхэ үнгэтэй. Тооложо табиһан наһандаа төөлэжэ үгтэһэн бэеынгээ табисуур олохонь бэрхэтэй, харин тэрээндээ урбангүй, энэ наһандаа абажа гарахань бүришье бэрхэтэй болоно даа. “Тэмсэхэ ба бэдэрхэ, оло­хо ба булигдахагүй” гэһэн лорд Тениссонэй “Улисс” шүлэгэй һүүл мүрөөр түгэсэһүү. 

Эржена Ламуевагай гэрэл зураг