1718
(Үргэлжэлэл)
Гүн удха, уран хэлэн
Хоца Намсараев Норпол Очировай хэлэнэйнь баялигые яаха аргагүй сэгнэдэг байгаа бэшэ аал даа? Юундэ «уран зохёол» гэжэ зоной хэлэдэгые анхарха хэрэгтэй ха юм. «Идейнэ содержани» гэжэ зарим мохоо шүүмжэлэгшэдэй урдаа баридаг үзэлые хара хараһаар, удхыень идхалга-агитаци болго болгоһоор, зохёолой уран талые, хэлэнэй хоноосые тоохоо болиһон ябадал манда байгаа. Минии һанахада, зохёолой уран хурса хэлэн, тэрэнэй түрэлхиин шэнжэ табисуурта түһөөнь болохо ёһотой.
Гансахан «Газарай хани» гэжэ рассказынь гүн удхынгаа, уран нугархай хэлэнэйнгээ талаар хэды ехэ баялиг болохоор гээшэб даа! Тэрэнь зарим роман, туужаһаашье өөрэгүй сэнтэй ха юм.
Уран зохёолшо хэдэн жэлэй туршада Буряад Республикын Сэлэнгын аймагай совхозой суута хонишон, Социалис Ажалай Герой Валентина Романовагай ажабайдалтай, ажал хэрэгтэй, хуби заяантай дүтөөр танилсажа, тэрээнэй үндэһэн дээрэ «Һайн хүн тухай туужа» гэжэ нэрэтэй зохёол бэшээд, «Советская Россия» номой хэблэлдэ 1985 ондо гаргуулаа һэн. Ород хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн энэ зохёол дотор үншэн хүнэй хуби заяан дурдагдана. Үргэмэл ород басагаяа Гончик Романов буряад ёһоор хүмүүжүүлжэ шадаа. Валентина амидарал байдалдаа буряад ёһо сахидаг, үргэл мүргэлөө хуу дасанда хэдэг заншалтай болоо. Үхэхынгөө урда Гончик Романов үргэмэл басагаяа дуудажа, хажуудаа һуулгаад, тархиинь эльбэн: «Шарахан хүүхэмни хүн болоо», - гэжэ саашанхи байдалайнь заһаран һайжархые, ажалаараа алдаршан суурхахыень зүгнэн хэлээ. Туужа дотороо хони адуулха эрдэм тухай нарин ажаглалтануудые хэжэ, арадай дүршэл, заншалта ёһо тухай уран мэргээр оножо хэлэһэн бодолнуудые зохёолшо дурсан гаргаа. Хонишодой ажалай бүхы талые: түл абалгын бэрхэтэй үе, зунай тэнигэр намжаае, үбэлэй үлэн хүйтэниие – хуу зураглан харуулаа.
Буряад литературын һунгамал зохёолнуудай тоодо ороһон «Газарай хани» гэжэ үгүүлэлдэ дахяад тэхэрие. Готоб үбгэн гушан табан жэлэй саана һохор болоод, гэрэй оёорто бэеэ ганса адаглаха ажалтай байдаг бэшэ, радио шагнаад, бүхы дэлхэйн онсо һонин юумэндэ һанаагаа табижа һуудаг. Урдань зүүдэндэ орошогүй элдэбын юумэ мүнөө хүнүүд һанажа зохёодог болоо, хэмэл одо огторгойдо табяа гэжэ дуулахадаа, үбгэжөөл байжа һуужа шадахаа болёод, зургаатай зээгээрээ боожо барюулаад, аяар холо колхозой сээнтэртэ байһан Дарма багшада тулмаашалуулха гэжэ ошоо. Багша үбгэн хоёрой хөөрэлдөөн түбһэндэ хүнэй ухаанай һүбэлгэн бэрхые, һонимһууша ульгамые гэршэлнэ. «Газарай ханиин» («Спутнигай») бүдүүн түлэбынь ойлгожо, ухаандаа тайлбарилааш һаа, коммунизм гээшынь онобшо оньһые үбгэн яажашье ухаалдижа ядаа. Тиимэ барагдашагүй эдлэл зөөри, эдеэ хоол элбэгжэхэ гэжэ этигэхээр бэшэ. Хэдышье баян болоо һаа, хүнэй наһанда дуталдаха, үгылхэ юумэн олдоод лэ байха анханай табисуурай ёһо иимэ гээшэ. Зон гээшэ хяһаха хямгадахые мэдэхэеэ болихо, эдихэ эдлэхэеэл, сэнгэхэ зугаалхаяал бодоод, барагдашагүй жаргалаар байдаг болохо гэхэдэнь, тархида орошогүй. Тиигээд энэ идхалгаяа эрдэмтэй, ухаатай ноёдой дабтаад, хэлээд һалахагүйень гайхахаар. Үбгэнэй энээхэн гэнэн бодолоор коммунизм тухай һургаалай бүтэшэгүй хооһон шэнжые зохёолшо бэлэхэнээр элишэлнэ.
Уран зохёолшо Хоца Намсараевай 100 жэлэй ойдо зорюулжа, тэрэнэй бэшэһэн номынь баһал урин-тарин гээд тарашоо бшуу. Эдэ бүгэдэ баримтанууд уран зохёолшын бүтээлнүүдэй унгитайханаар, хүн зондо абтасатайгаар бэшэгдэһыень гэршэлнэ. Теэд ямар ушарһаа зохёолнуудынь олондо һайшаагданаб? Эндэ харюу үгэхын түлөө иимэ баримта дурдаһууб.
1970-аад онуудай эхеэр Москва хотын А.М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта орохо хүсэлтэй тиишэнь конкурсдо эльгээһэн «бүтээлнүүдэйм» үндэһөөр Норпол Очиров намда иимэ харюу бэшээ һэн: «Зай, нютаг хүбүүн Батажаргал, амар мэндэ! Литературна институдта эльгээһэн шүлэгүүдыш нэн түрүүн минии үзэмжэдэ үгэбэ.Үгэ дахаһан оршуулга хэжэ зутараал байнаш. Нэн түрүүн Агын хэмжээнһээ гараха гэжэ оролдохо болонош. Шүлэг гээшэ уран гоёор үгэ тааруулжа, толгой холбуулха шадабари бэшэ, харин бодол ажаглалтаараа оношотой сэсэн, хүнэй сэдьхэлэй уярма гүнзэгыһөө олдоһон байха гэжэ хойшодоо бүхөөр ухаандаа хадуу. Догойнгоо басагадые, эжыгээ дурдажа, тугалай бэлшээриһээ холо ошохогүйш...» Энэ бэшэгһээнь үндэлһэхэдэ, намда хэлэһэн заабаринуудаа, мүн өөртөө һургаал болгон абажа ябахадаа, даамай, гүнзэгы удхатай зохёолнуудые тэрэ бэшээд, олоной һонирхол түрүүлжэ шададаг байгаал даа.
Шолоховой зүбшөөлдэ хүртөөд...
Норпол Очиров хадаа Буряадай зохёолшод сооһоо тон дүршэлтэй, тон бэлигтэй, тон хүндэ һуудалтай оршуулагша гээшэ. 1955 ондо тэрэ М.Степановай «Байгалай туужа» повестииень оршуулжа, олондо дурадхаһан юм. Харин хоёр жэл үнгэрөөд байхада, ородой агууехэ уран зохёолшо М.А.Шолоховойдо гэртэнь айлшалжа, «Шэнэ газар хахалагдаа» гэһэн романииень оршуулха зүбшөөлдэ хүртэһэн Норпол Очиров гайхамшагта зохёолыень шадамараар түрэлхи хэлэндээ оршуулжа, нютаг зондоо онсо бэлигээрээ шалгараа һэн.
Удаань В.Сергеевэй «Үүлэнэй саана һара», Иосиф Тугутовай «Анда нүхэд», И.Лазутинай «Хара хун шубуун» гэжэ романуудые буряадшалаа юм. Норпол Очиров Монгол ороной уран зохёолшодоор ехэтэ нүхэсэдэг, бүтээлнүүдыень халхаһаа ород хэлэндэ оршуулдаг байһан. Жэшээлхэдэ, Б.Нямаагай «Бидэ гурбан», Ж.Бимбаагай «Хайрагүй юртэмсэ» гэжэ романуудые ородто оршуулһан юм. Гадна тэрэ Буряадайнгаа уран зохёолшодой бүтээлнүүдые оршуулжа, ород уншагшадта хүргэһэн габьяатай. Ардан Ангархаевай «Мүнхэ ногоон хасуури», Балдан Ябжановай «Зоной хэшэг», Владимир Сыреновэй «Эрхүү голой эрьедэ» гэжэ роман, туужанууд тэдэнэй тоодо оролсоно. Хоца Намсараевай 100 жэлэй ойдо зорюулжа, тэрэнэй «Цыремпил» гэжэ повестиие Татьяна басагантаяа (тэрэнь СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, филологиин эрдэмэй кандидат байһан) хамта оршуулжа, Москва хотын «Детская литература» хэблэлээр ном болгожо гаргуулаа һэн.
Гадна К.М.Черемисовэй зохёоһон 44 мянган үгэтэй буряад толиин эрдэмтэ заһагшань байһан. Хожомынь өөрөө профессор Лубсан Шагдаровтай хоёр боти «Ород-буряад толи» зохёожо дүүргэһэн. Һүүлээрнь «Чингис хагаану тобчиян» гэжэ Үбэр Монголдо гараһан эрдэм шэнжэлэлгын хоёр боти сэдэбтэ ном хуушан монголһоо ородто оршуулхадань, Баатар Тумуновтай сугтаа ехэ ажал ябуулжа, тусхай ном болгожо хэблүүлээбди. Тэрэнь мүнөө бүхы Росси гүрэн дотор таража, олоной анхарал татаһаар. Оршуулгын ажалай хажуугаар ород хэлэн дээрэ «Одиночество» гэжэ прозын ном хэблүүлээ, буряадаар арбаад пьесэ зохёогоо. Тэдэнь зүжэг болгогдожо, театрай тайзан дээрэ табигдаха байха гээд найдамаар.
Зохёохы ажалайнгаа хажуугаар...
Зохёолшынгоо хажуугаар аха нүхэрнай элдэб харюусалгатай тушаалнуудта ажаллаһан гээшэ ааб даа. СССР-эй эрдэмэй хүреэнэй хэлэ шудалалгын институдай эрдэмтэ мэргэжэлтэнээр, А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай багшаар (оюутадайнь нэгэн Монголой Президент ябаһан Н.Энхбаяр) ажаллаһан юм. Гадна ВЛКСМ-эй ЦК-гай дэргэдэхи комсомолой дээдэ һургуулида, «Буряад үнэн» сониндо хүдэлһэн намтартай. 2000 онуудаар Норпол Очиров гэр бүлөөрөө нютагаа бусаад, Могойтодо, Загарайн аймагта ан-бунхан ажаһуугаа. Теэд хүнэй наһан мүнхэ бэшэ. Далан гурбанайнгаа намар табисуурта наһаяа дүүрэжэ, маанадаа үншэрөөгөө бэлэй. Гэбэшье дэлгэр арюун сэдьхэлтэй, хошон зугаатай, ульгам ухаагаар түгэс энэ хүнэй түхэл шарай буряад зоной байгаа сагта зохёолнууд соонь мүнхэ үлэхэ.
Батожаргал ГАРМАЖАПОВ
М. Очировай дурадхаһан гэрэл зураг
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
