862
Уран зохёолшо, оршуулагша Норпол Очировһаа наһаар холо дүүшье һаа, тэрээнтэй гушаад жэлэй туршада ганзага нэгэдээд, нүхэсэжэ ябаабди. Аха нүхэрнай абьяас ехэтэ бэлигтэн, гүн ухаанай нарин нягта һудал бариһан хүн байбашье, өөрыгөө ехээр анхардаггүй, зоной дунда «Зохёолшон» гэжэ алдаршахын хойноһоо бэеэ зобоодоггүй хүнүүдэй нэгэн бэлэй. Тиимэһээ тэрэнэй уран бэлиг, бэшэһэн зохёолнууд тухайнь уран зохёол шэнжэлэгшэд, шүүмжэлэгшэд анхараагүй байһаар.
«Вместе», «вместо» хоёрой илгаа
Уран зохёолой харгыда гарахадаа, тэрэ гансата М.А.Шолоховой «Шэнэ газар хахалагдаа» гэжэ роман оршуулжа эхилээ. Тиигээд саашань оршуулһан зохёолнуудынь тоолохо болоо һаа, барагдашагүй олон. Зүгөөр оршуулагшын хубида онсо илгаань ямар бэ гэхэдэ, тэрэ ганса ородһоо буряадта оршуулдаг бэшэ, харин монголһоо, буряадһаа ород болгодог, хоёр хэлэтэй бэлигтэн болоно. Тиимэ оршуулагша манай буряад уран зохёолшодой дунда үгы. Тэрэ хоёр тээшээ тэгшэ тон ганса уран бэлигтэн байһан юм. Үгэ хэлэндэ бэрхэ Хоца Намсараев, Батожабай гэхэ мэтэ ахамад зохёолшодой «Норполые гуйя» гээд гүйлдэдэг саг нэгэ үедэ Улаан-Үдэдэ байгаа. Тиихэдэ Норпол Очиров «Байгалай толон» журналда хүдэлдэг һэн. Иосиф Тугутовай «Анда нүхэд» гэжэ роман оршуулхадаа, авторай бэшэһэн ородойхиһоо буряад хэлэн дээрэ үлүү гоё, онобшотой, хонообшотой болгожорхиһон тухайнь тэрэ үедэ журналай орлогшо редактор байһан Чимит-Рэгзэн Намжилов энеэбхилэн хөөрэһэн гэхэ. Теэд ганса буряад хэлэндэ иигэжэ оршуулдаг бэшэ, мүн ород болгоходоошье, тэрэнэй адли бэрхэ байһыень гайхахаар юм. Гэнтэ нютагайнь аха нүхэр Батожабай «Модон шоомпол» гэжэ зүжэгөө оршуулуулаад, эрхы хургаяа ёдойлгожо:
«Намжар!» - гээ һэн гэлсэдэг, өөрөө тэрэ дүү нүхэртөө хандан: «Адлил хоюулаа Догойн эхин һургуули дүүргээбди, адлил Зугаалайн ШКМ-ые дүүргээбди. Хаанаһаа ши иихэдээ ород хэлэндэ намһаа үлүү бэрхэ байһан хүмши даа?» - гэдэг байгаа. Тиихэдэнь дүү Норполынь: «Мангад һамгатай хадаа тиимэ хүн бэзэб даа», – гэбэ юм ха. Батожабай урдаһаань: «Намайе мангад һамга абаагүй гэжэ һанаа гүш? Биш хоёрые абаад һалаһан хүм! Ородойш дунда шамһаа олон жэл ябааб. Армида, фронтдо ябааб. Москвада Литературна институт дүүргээб. Теэд юундэ ородоор бэшэжэ шаданагүйбиб», - гэжэ ганирба ха. Тиихэдэнь Норполынь: «Та тиигээ һаа багадаа тэрэ «гармаатиха» гэдэгынь хананхалаад үзэдэггүй байжа болоот. Битнай зургаадахида ябахадаа, Нина Юрьевна гэжэ ород багшын «вместе» «вместо» гэһэн хоёр үгын илгаа хүүгэдтэ ойлгуулжа ядажа зобоходонь, хажуудаа һууһан бэеэ хүсэшэһэн басаганда һэмээхэн шэбэнэжэ ойлгуулаа һэм. «Ши, жэшээнь, үбгэнтэеэ зэргэлээд хэбтэнэ гэлэйш», - гэжэ эхилхэдэм, тэрэмни урдаһаам: «Би үбгэгүйб», - гэжэ аржагад гээ бэлэй. Би тиихэдэнь: «Мүнөө үгыш һаа, наһаа хүсэхэдөө, үбгэтэй болонол бэзэш даа. Зай, иигэжэ ойлго. Үбгэнтэеэ зэргэлээд хэбтээ һааш, «вместе» болохо. Хэрбээ үбгэнэйш орондо ондоо хүнэй хэбтээ һаань, «вместо» болохо гэжэ», - тулмаашалаад, оониитороо энеэжэ һуудаг һэм», - гэжэ тулгаба ха.
Батожабай бас байса томоор энеэгээд, ута хургаараа хабһанайнь хоорондуур хадхаад абаһан байгаа.
Норпол Очировай хуби заяанда ушарһан ушаралта ябадалнууд тооложо барашагүй олон ааб даа. Зүгөөр тэдээн сооһоо тон үсөөниинь лэ өөрынь, мүн нютаг зонойнь, танил тала нүхэдэйнь зүрхэ сэдьхэлдэ хадуугдан үлэһэн байха. Хөөрөөнэйнгөө үргэлжэлдэ эдэ бүгэдыень дурсаад гараха хүсэлтэйб.
Норпол Очиров 1930 оной хабар дэлгэр арюухан Догой нютагта уужам элдин дэлхэйе үзэхэеэ яаран, үсэд шангаар үдьхэшэ үдьхэшэһөөр эхын умайһаа мултаран, нара хараһан түүхэтэй. Хойшодоо тэрэнэй хонгор хөөрхэн наһаниинь хонидой маараан, үнеэдэй үүгэнээн соо үнгэржэ, талата нютагайнгаа дэлгэр шарай сэдьхэлдээ шэнгээжэ шадаа бшуу. Эдир хүбүүхэн оршон тойронхи байгаалиингаа, ан арьяатанайнгаа, шубуу шонхоройнгоо онсо шэнжыень обёорбошье, үдэрэй халуунһаа зугадан дэгдэһэн элеэ шубуунай уужам дуулим үндэрһөө дуулахыень илангаяа һайхашаадаг бэлэй. Аяар тэрэ сүлөөтэй дуулим огторгойдо дэгдэн гараха шадалтай омог дорюун энэ шубуунда, тэрэнэй тэнигэр жаргалай абяанда һэмээхэн атаархаһан мэдэрэл Норполой сэдьхэлдэ бии болодог һэн гэхэ. Тиимэһээл хүбүүхэн хара багаһаа өөдэргэ һүбэлгэнөөр үндыжэ, эдир наһандань ушардаг элеэ шубуундал ажабайдалай үндэртэ гарахые эрмэлзээ. Бүри эхин шатын һургуулида һуража ябахадаа, тэрэ Жамбалай Доржобалтай Сэрэндаша багшын эгээл эрхим шаби гэжэ тоологдодог һэн. Сэрэндаша Гуруевич мэндэ ябахадаа, эдэ хоёр һурагша тухайгаа магтаалай үгэнүүдые хэлэдэгыень бишье дуулаһан байнаб.
Үндэһэн байдал - үнэншэмэ зүбөөр
Оройдоол арбаад наһатайхан болоод ябахадаа, Норпол дайнай үеын жэлнүүдые, нютагайнгаа тэрэ үеын байдал, арад зонойнь ажаһуудал, аяг ааша, абари зан сэдьхэлдээ тон бүхөөр хадуужа абаһан байгаа гээд багсаалмаар. Ушарынь гэхэдэ, тэрэнэй бэшэһэн «Олзо хүбүүн» гэжэ туужань дайнай үеын жэлнүүдэй хүдөө нютагай байдалда зорюулагданхай.
Ажабайдалай халуун шулуу долёоһон, дэлгэр һайхан сэдьхэлтэй Дэмаа хүгшэнэй дүрые энэ зохёол уншаһан хүн ухаандаа заатагүй хадууһан байха. Арбан наймаяа оруулхадаа, айдарай ябадал мэдэржэ, түрэһэн Түүргэ нютагаа орхижо, дахажа гараһан Дагбажалсанда дурлаха инаглахынгаа саана, тэрээндэ үнэнхэ зүрхэнһөө этигэдэг дээрэһээ ямар байдал урдамни хүлеэжэ байхаб, саашанхи ябадалдам юун тохёолдохоб гэжэ оройдоошье бодожо үзэнгүй, сэбэр сэхэ сэдьхэлдээ хирэ тортог аһаангүй, Амидхааша нютаг ерэһэн Субади, тэрэнэй зоболон гашуудалаар билтарһан хуби заяан тухай уншаһан хүн буряад эхэнэрэй түхэл шарайе, тэрэнэй харюусалгатай, бэлэн бэшэ үүргэ дотороо мэдэрһэн ёһотой.
Абьяастай ехээр сорьён аляархаһан эрэлхүү омог харасатай, огсом солгёон аад, һэшхэлгүй миһэрэлтэй, һайхан шарайтай, багжагар бэетэй Дагбажалсан – туужын гол герой - тала нютагта үндыһэн эрэ хүнэй һүр һүлдые һануулна. Тэрэ нютагтаа хэды хүнгэн һэбхеэр ябаашье һаа, тон харюусалгатай үедөө үнэн бэеэ бэелжэ, гэмээ сагаалжа, Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө дайнай газарта баатарай үхэлөөр унаа бшуу.
Ажабайдалай айхабтар шэрүүн эрхээр хээрэ түрэжэ, нара хараһан Олзобой хүбүүнэй хуби заяан орёо юртэмсын эрьюулгэ соо хүн түрэлтэнэй одо заяанай мүхэшэгүй хурса, үхэшэгүй бэхи байһые гэршэлнэ.
Норпол Очировай «Олзо хүбүүн» гэжэ туужа дотор гансал дайнай үеын байдал тухай хөөрэгдэнэ бэшэ. Удхынгаа, уран найруулгынгаа талаар энэ зохёол соо бүхы буряад арадай байдал үнэншэмэ зүбөөр зураглан харуулагданхай. Тиимэһээ, минии һанахада, «Олзо хүбүүн» гэжэ туужа 1960 гаран онуудта бэшэгдэһэн эгээл эрхим буряад зохёолнуудай нэгэн юм. Энэ зохёол 1965 ондо Москвада «Дружба народов» гэжэ журналда толилогдожо, тэрэ жэлэй эгээл эрхим повесть гэжэ тоологдоод, сэтгүүлэй шанда хүртэһэн юм. Хойто жэлынь «Советская Россия» хэблэлдэ 75 мянган хэһэгээр гаргагдажа, үргэн олон уншагшадай һуларшагүй анхарал татаа бэлэй. Хоёр жэл үнгэрөөд байхада, 1968 ондо «Олзо хүбүүн» Улаан-Үдэдэ буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэжэ, ахайнар, абгайнар, түрэлхидыемнай баясуулаа һааб даа.
Теэд буряадай олониитын зүгһөө энэ зохёолдо мүнөө болотор бодото сэгнэлтэ үгтөөгүй гэжэ һанамаар. Һуралсалай учебнигүүд дотор «Олзо хүбүүн» тухай халта хулта дурдаһан мүрнүүдые уншахаһаа ондоо гүнзэгы шэнжэлэл олохогүйбди.
Эрдэм тээшээ эрмэлзэлынь
Норпол Очиров энэ наһанайнгаа эгээл эрхим зохёол бэшэтэрээ, ажабайдалайнгаа найдамтай зүргэ харгы бэдэрэн нилээд аяшарһан хүн. Зугаалайда 7 жэлэй һургуули түгэсхөөд, удаань Агын багшанарай училищида һуралсаа. Һүүлээрнь Буряадай багшанарай институдта орохо хүсэлтэй, үхэрэй бүдүүн гэдэһэн соо хүгшэн эжынгээ бэлэдхэһэн шара тоһо хэжэ, сумааханаа үргэлөөд, Догой нютагайнгаа аха захатанай нэгэн болохо Даширабдан Батожабайда Улаан-Үдэ ошоһон гэхэ. Эрдэмэй далайн гүн соо тамарха хүсэлтэй эдир хүбүүндэ дээдэ һургуулида орохо хэрэгтэнь ерээдүйн ехэ зохёолшоной тиихэдэ хэр зэргэ туһалһан тухайнь хэлэхэ аргамгүй. Зүгөөр тэрэ үдэрһөө эхилжэ, нютагаймни эдэ хоёр ахайнар ганзага нэгэдэн, тоосолдохо сагтань тоосолдоод, эблэрхэ үедэнь эблэрээд, үгтэһэн наһанайнгаа намтар үргэлжэлүүлһэн гээшэ. Тон шухалань гэхэдэ, Норпол Очиров аха нүхэрэйнгөө нүлөөн доро зохёол бэшэхэ зориг олоһон, бэлигээ дэлгэрүүлхэ хүсэ нэмэһэн байна. «Шалхуу Рабдамнай» (Батожабайе нютагтань иигэжэ нэрлэдэг) жаахан баримтаһаа һабагша татаад, зохёолоо хүгжөөхэдөө шадамар бэлэй», - гэжэ Норпол Аюшеевич хөөрэдэг һэн.
Багшанарай институт амжалтатай дүүргэһэн залуу нүхэр богонихон сагай туршада тэрэл дээдэ һургуулида багшалаа. Ажабайдалай халуун шулуу долёоһон, дайн дажарые гаталһаншье хүнүүд Норпол Очировта ном заалгаһан байха. Һүүлээрнь тэрэ эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай аспирантурада уран зохёол шэнжэлэгшэ Ц-А.Дугар-Нимаевтай суг ошожо һуралсаа. Норпол аха тэрэ үедэ уран зохёолшодой һургуулида һуража байһан Буряад ороной оюутад тухай жэгтэй һонин зүйлнүүдые хөөрэдэг һэн. Эндэл уран зохёолой абьяас хүсэндэ эзэлэгдэһэн бэлигтэй залуу хүбүүн Буряад ороноо бусажа, «Байгал» журналай прозын таһагые даагшаар ажаллаа. Москвагай басагантай гэр бүлэ болоһон ушарһаа удангүй һөөргөө ниислэл хото зөөхэ баатай болоо һэн. Тэрэ гэһэн сагһаа Москвада ажаһуугаа. Теэд тэрэ зүрхэ сэдьхэлээрээ, аяг аашаараа түрэл нютагтаа нягта холбоотой байһан гээшэ. «Жэлэй нэгэ дахин Буряад ороноороо, Ага нютагаараа, Догойгоороо ябажа, орон тэнгэридээ, обоо уулануудтаа үргөөд мүргөөд, үбгэд хүгшэдөөрөө, үетэн нүхэдөөрөө үгэеэ бараад, һөөргөө бусадаг хүм даа», - гэжэ ниислэлдэ байха үедөө намтай уулзахадаа хөөрэгшэ һэн. Үнэхөөрөөл, эндээ байгаад дуулаагүй нютагайнгаа һонин Москва хотодо Норпол ахайһаа дуулаха саг али олон тиихэдэ ушардаг бэлэй. Тэрэнэй эхэ дайдаһаа хэды холо байгаашье һаань, нютагайнь шарай сэдьхэл соонь хадагалаатай ябадагыень зохёолнууд сооһоонь элихэнээр мэдэхээр.
Батожаргал Гармажаповай дурадхаһан гэрэл зураг
Батожаргал ГАРМАЖАПОВ (Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).
