​Түлхисэ үгэһэн түүхэтэ үйлэ

(Түгэсхэл)

Гомбо Цыдынжапович түрүүшын декада тухай иигэжэ хөөрөө һэн: «Гоё хубсаһа артистнуудтаа оюулхадаа, дасанай склад сооһоо хуушан дэгэлнүүдэй торго хэрэглээ һэмди. Тэрэ урданай торгонууд хуу хас тамгатай байгаа. Гоёнууд дэгэл хубсаһатай болоод, артистнууднай үмдэжэ, наада харуулаал ааб даа. Тиигээд лэ ехын газарта мүшхүүлбэ гээшэб. Артистнуудай хубсаһанууд юундэ, ямар удхатайгаар хас тамга (свастика) зураатай бүдөөр бүтээгдээ бэ гэбэ. Хэлэ аманда бэрхэ байһандаа урдаа оруулаагүйб. Энэ тамга гээшэ немецүүдэй һанаһан юумэн бэшэ, үни холын удхатай юм. Түбэд гүрэнэй Һаса хото дээгүүр самолёдоор ниидээд хараа һаатнай, Һаса хото хас тамгын дүрсэтэй байха гэжэ хэлэжэ гарасалдаһан хүм. Тон тиимэ юм гү, өөрөөшье мэдэнэгүйб», - гээд, Гомбо Цыдынжапович хөөрэжэ, ташаганаса энеэжэ һуугаа бэлэй.

Нэгэтэ Даширабдан ахайнда Бадма Мелентьевич Балдаков айлшан ерэбэ. Москвагай Ехэ театрай ендэр дээрэ Буумал хаанай парти дуулаһан гэжэ алдар суутай ябаа һэн. Бадма Мелентьевич Даширабдан Одбоевич хоёрнай столдоо һуужа, үдын хоол барилгань нилээн удаан үргэлжэлөө даа. Хатуу харые барингүй байхань һэн гү, нилээхэн халамгайнууд болоо ааб даа. Даширабдан ахай бодожо ерээд: «Великий певец Бурятии», - гээд, Балдаковоо тэбэрибэ, тиихэдэнь Бадма Мелентьевичынь баһал урдаһаань хүнхинэһэн бүдүүн хоолойгоор: «Великий писатель Бурятии», - гэбэ. Һүүлээрнь хоюулаа тэбэрилдээд: «Великие сыны Бурятии», - гэлдээд, шангаар энеэлдэхыень хараа бэлэйб. Даширабдан ахай дуунда дуратай һэн. Бадма Мелентьевич «Баргажан, шамаяа һанахадам...» гээд, хүнхинэн дуулашаха. Хэнэйшье зүрхэнэй уяртар дууладаг дуушан байһан юм даа! Бадма Мелентьевичэй хоолойнь дабтагдашагүй ондоохон һэн. Зөөлэхэнөөр аад, эльбэжэ байһандал дууладаг хоолойнь нэгэшье шахагдангүй, жэгдэхэнээр урасхал шэнги урдажал байха. Ямар гоёор дууладаг байгаа гээшэб!

«Энхэ Булад баатар» оперодо Дарханай дүрэ гүйсэдхэһэн Абида Арсаланович Арсаланов жэнхэн галзууд омогой Юмсэрэнэй Арсалан Сэдэнэй Сэрэмжэд хоёрой бүлэдэ Согто-Хангил нютагта түрэһэн юм. Хони мал адуулжа, моридоо манажа, аба эжыдээ хамһалсажа ябахадаа, дуу дуулаха дуратай һэн. Түрэхэһөө һайхан хоолойтой, гоёор дууладаг байгаа. УлаанҮдын хүгжэмэй һургуулида һуража байтараа, декадада хабаадахаар абтаа һэн. Алдар суута Павел Берлинский багшада заалгаһан юм. «Энхэ Булад баатар» оперодо Ехэ театрай тайзан дээрэ Дарханай дүрэ гүйсэдхөө һэн. Нимбу нагасын Һамасон абгайе һамга абаад байхадань, гэртэнь ошодог, сайень уудаг байгааб. Ленинтэй улаан арбан солхооб бэлэглэхэдэнь, ямар ехээр хүхигшэ һэмбиб! Түрүүшын декада тухай хөөрыт гэжэ гуйха зүрхэн үгы байгаа, түбэгшөөдэг байгааб. Наһа барахынгаа урда тээ Абида Арсаланович бүлөөрөө ДээдэИвалгада, дасанай хажуудахи һууринда ажаһуудаг болоо һэн. Үхэр малшье баридаг бэлэй. «Үнеэднай үглөөгүүр гараад, үдэшэлэн арбаад литр һү асарна. Магазинай бэшэ, өөһэдын һү уужа байхада гоё даа!» - гэжэ Абида Арсаланович олзуурхан хөөрэхэ. Малша буряад хүнэй хүбүүн байгаа! Хэзээб даа асуухаб, хөөрүүлхэб гэжэ һанадаг байгааб. Теэд хүн мүнхэ бэшэ... Агууехэ хүнүүдые харадаг, хөөрөөень соносодог байгааб даа!

Шэнээр табигдаһан тухайнь

«Энхэ Булад баатар» үндэһэн оперо 2011 ондо шэнээр табигдаа һэн. Мүнөө үеын залуу артистнууд Бадма Гомбожапов, Баяржаб Дамбиев, Билигма Ринчинова, Намхайн Мүнхэзула, Данзан Бальжинимаев, Доржо Шагдуров гэгшэд гол дуушад байгаа һэн. Ехэ шагнал гэжэ сэгнэгдэдэг «Алтан баг» шанда хүртэһэн, Россида, Монголдо аяар хорёод гаран зүжэг бэлдэжэ табиһан найруулагша Олег Юмов «Энхэ Булад баатар» оперо найруулан табяа һэн.

Шэнэлэгдэһэн «Энхэ Булад баатар» оперодо Энхэ Буладай дүрэ бүтээһэн Буряадай арадай артист Баяржаб Дамбиевтай уулзажа, «Энхэ Булад баатар» оперо тухай хөөрэлдөө үүсхэбэбди.

- Үндэһэн оперодо Энхэ Буладай дүрэ гүйсэдхэжэ дуулахадаа, ехэ баяртай байгааб. Ямар ехэ зол гээшэб! Наһан соомни тудаһан ехэ талаан гээшэ бэд даа! Алдар суута Иван Батурин, Дугаржаб Дашиев, минии багша Вячеслав Бальжинимаевай дуулаһан Энхэ Буладай дүрэ арад зондоо харуулха гээшэ бахархамаар харюусалгатай ажал байгаа һэн. Эхэ хэлээрээ оперодо дуулахада, сээжэ сэдьхэлдэм дүтэ, үрэ зүрхэндэм урин байдаг. Иван Батурин - Энхэ Булад баатарай дүрэдэ дуулаһан түрүүшын дуушан - Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда баатарай үхэлөөр унаһан юм. Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө ами наһаяа үгөө ха юм. Түрэл театртаа анхан хүдэлһэн алдарта артистнуудай баатар зориг, үнэн ажал, сэбэр сэдьхэлые һанан, бидэ, мүнөөдэрэй артистнууд, түрэл театртаа арюун сэдьхэлээ, үнэн сэхэ ажалаа, талаан бэлигээ зорюулхабди гэжэ хэлэхэ байнаб.

Буряадай арадай артистка Билигма Ринчиноватай утаһаар хөөрэлдэжэ, «Энхэ Булад баатар» оперодо Арюун Гоохоной дүрэ гүйсэдхэһэн тухайгаа хөөрэжэ үгыт гэжэ гуйбаб.

«Энхэ Булад баатар» оперодо Арюун Гоохоной дүрэ гүйсэдхэжэ дуулахадам, намда тон ехэ харюусалгатай байгаа һэн. Юундэб гэхэдэ, минии багша Надежда Казаковна Петрова Арюун Гоохониие Москвагай Ехэ театрай тайзан дээрэ дуулаһан ха юм. Тэрэ дуулахаһаа гадна тон бэрхээр наададаг байһан. Багшадаа ошоод һонин хөөрэдэг байгааб. «Энхэ Булад баатар» оперо дахяад тайзан дээрэ табигдахань гэжэ хэлэхэдэм, багшамни ехэ баярлаа һэн. Би таниие хүсэжэ дуулажа шадахагүй хаб даа гэжэ хэлэхэдэмни, иигэжэ хэлээ бэлэй: «Манай багшанар эрхимэй эрхим мэргэжэлтэ багшанар байгаа. Бидэ ехэ гайхамшаг һургуули абаһан гээшэбди. Би тиихэдэ хонгор залуу ябаа һэм даа. Ши бэрхэ дуушан болонхойш, ши шадахаш. Бидэнэй зааһаниие таанар саашань шабинартаа дамжуулаарайгты». Уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Дарима Линховоин, найруулагша Олег Юмов, дирижёр Антон Лубченко гэгшэд ехэ ажал оролдолго гаргаа юм. Бидэ мүнөө сагай эрилтэдэ таарамаар дуулаха, наадаха гэжэ оролдообди. Би Арюун Гоохоноо дууладаг һаа гэжэ хүсэжэ ябадагби. Мүнөө үедэ буряад хэлэ һэргээхэ гэһэн асуудалай шухала болоод байхада, бидэ, Буряадай оперын театрай артистнууд, хубитаяа оруулха байгаабди гэжэ бодоноб. Жаахан үхибүүдтэ тааруулжа, үльгэр гү, али онтохоной удхаар хүгжэмтэ зүжэг зохёогоод харуулаа һаа, ямар һайн байгааб гэжэ һананаб», - гэжэ Билигма Ринчинова хэлэнэ.

Дурсалгын түгэсхэлдэ түрэһэн бодолнууд

Наян жэлэй саада тээ болоһон баяр, бахархал дүүрэн үйлэ хэрэг тухай үзэг холбон бэшэжэ байхадаа, олон юумэн тухай бодолгото болооб.

Наян жэлэй саада тээ Буряад оромнай иимэ ехэ хайра хүндэдэ хүртэжэ байгаа болоно. Уран зохёол, ирагуу найраг, соёл урлалнай эрхим дээдэ хэмжээндэ байгаа. Хүн зоной сэдьхэлэй байдал баяртай, хүхюутэй байгаа. Манай буряад арад зоной эрхимэй эрхим хүнүүд 1940 ондо Москвада соёл урлалаа харуулжа, амжалта түгэлдэр бусаа бэлэй. Байгал далайн эрьедэ бэлиг талаанаар баян бардам арад ажаһуудаг юм гэжэ харуулаа һэн!

Түрүүшын декадада хабаадаһан бэлигтэн ямар асари томо багшанар болооб! Надежда Петровагай шабинарые эндэ нэрлэн һаныт. Бадма Балдаковой нютаг Баргажанһаа ямар дуушад урган бодооб. Алдар суута Даширабдан Батожабай «Энхэ Булад баатар» оперодо хоорто дуулажа ябаа, хожомынь ямар удха түгэлдэр зохёолнуудые зохёогооб, үзэмөөр гоё зүжэгүүдые, кино табяаб! Буряад арадай оюун бэлигэй гүн сооһоо гараһан гайхамшаг бэлигтэй хүнүүдэй эхи табиһан урлал үргэлжэлжэ байна!

СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ оперо болон баледэй театр үндэһэн «Энхэ Булад баатар» оперо табижа байхаяа яана гээшэб даа! Эгээн һүүлдэ 2016 ондо «Алтарганын» үедэ Соведүүдэй талмай дээрэ арад түмэндөө харуулаа бэлэй. Декада тухай, оперо тухай һургуулиин үхибүүд, залуушуул, оюутад мэдэхэ болохо, хүгжэмдэ дуратай болохо, буряад үндэһэн урлал хүндэлдэг болохо һэн. «Энхэ Булад баатар» оперодо түрүүшын Энхэ Буладые дуулаһан Иван Батурин Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда баатарай үхэлөөр унаһан байна. Илалтын 75 жэлэй ойе тэмдэглэжэ байһан энэ жэлдэ Эхэ оронойнгоо түлөө ами наһаяа хайрлаагүй дуушан тухай хүн зондо хөөрэхэ, дурасхаалыень мүнхэлхэ байгаа гэжэ һананаб.