​Түлхисэ үгэһэн түүхэтэ үйлэ

«Энхэ Булад баатар» гэжэ буряад арадай түрүүшын оперо Эхэ ороноймнай ниислэл Москвагай Ехэ театрай тайзан дээрэ наян жэлэй саада тээ анха түрүүшынхиеэ табигдаһан юм. Засаг түрын хүтэлбэрилэгшэд Михаил Калинин, Клим Ворошилов, Иосиф Сталин гэгшэдэй урда буряадуудай түрүүшын оперо табигдажа, дуушад түрэл эхэ хэлээрээ аринуудые дуулаа. Тэрэ үе сагта энэ хадаа үзэгдөөгүй үльгэр мэтэ юумэн болоо ха юм!

Урда тээнь Алайр, Боохон, Зэдэ, Хэжэнгэ, Сэлэнгэ, Хяагта, Ага, Баргажанай нютаг нугаар, тала дайдаар Москвада болохо түрүүшын декадада дууша, хатарша хүбүүд, басагадые шэлэжэ байна, тэдэниие һургаха, зааха багшанар аяар холын Москва ниислэлһээ ерээ гэһэн һураг суу тараа һэн. Түрүүшын оперо бүтээхэ гэжэ бэлдэнэ гэһэн мэдээсэл улад зон баяр бахархал дүүрэн бэе бэедээ дуулгажа байгаа һааб даа. Буряад оромнай соёл урлалайнгаа дээжэ харуулха үндэр ехэ нэрэ хүндэдэ хүртэбэ гэжэ арад түмэн баяртай, урматай, зоригжолтой бэлдээд, Ехэ театрай ордон соо харуулаа бшуу. Буряадай түрүүшын декада болоһон тухай үшөө олон жэлдэ домог түүхэ шэнгеэр хөөрэлдэдэг, дурсадаг бэлэй.

Абамни хөөрэдэг бэлэй...

Минии хүүгэд жаахан байхада, абамнай энээн тухай ходол хөөрэдэг һэн: “Юрын буряад басаган Кремлиин ордоной тайзан дээрэ “Саяан үндэр ууламнай сагаан мүнгэн малгайтай...” гэжэ түрэл хэлээрээ дуулаһан юм гэжэ мэдэжэ ябаарай!” - гээд, захиха. Пеэшэнэй зүүн тээ эдеэ шанажа байһан эжымнай һайхан гоё хоолойгоор “Саяан үндэр ууламнай...” гээд, ирагуу гоёор дуулажархиха. Мүнөө тэдэ хоёроо һанахадам, хоолойм зангираад, досоомни дулаахан болоно.

Түрүүшын декадада хабаадагшад буряад дэгэл үмдэһэн Сталин багша, Калинин староста, Ворошилов маршалтай гэрэл зурагууд буулгуулһаниинь буряад айл бүхэндэ байдаг һэн. Манайда баһа байдаг һэн. Түрүүшын декада тухай аба эжымнай үхи хүүгэдтээ иигэжэл хөөрэжэ байгаа юм.

Тамхяа татажа байгаад, баяртайгаар, бахархалтайгаар хөөрэжэ байһан абынгаа шарай мартадаггүйб. СогтоХангилай Абида Арсаланов Москвада гоёор дуулаад, орден шагналда хүртөө һэн гээд хэлэхэ. Манай Догойн хожогортон угай хүбүүн Шалхуу Рабдан “Энхэ Булад баатар” оперодо хоорто дуулаа һэн гэжэ абамни хөөрэдэг байгаа.

Агууехэ багшанар эхин дээрэ байһан

Һүүлдэ Улаан-Үдэдэ Даширабдан Одбоевич Батожабайн нүхэдтэеэ Москвада болоһон түрүүшын декада тухай зүрхөө доһолгон хөөрэлдэжэ байхые дуулагша һэм. Дурсан хөөрэлдэжэ байхадаа, тэдэнэй баяраар халиһан нюур шарайнь гэрэлтэжэ байха. Түрүүшын декадада хабаадахадаа, тэдэнэр омог дорюунууд, залуунууд ябаа ха юм!

“Энхэ Булад баатар” оперын репетици хэжэ байхадань, томо-томо ноёд һайд харахаа, шалгахаа ерэхэ ха. Зариман магтаха, зариман ямар орёо ордоһотой хүгжэм гээшэб, манай артистнууд дуулажа шадаха юм гү гэжэ байгаад, һанамжаа хэлэхэ. Тиигэхэ бүринь залуу артистнууд үсэд нэтэрүүгээр ажалаа үргэлжэлүүлхэ, багшанарай зааһан хэшээлдэ анхаралтай хандаха, хүгжэмэй ноото сээжэлдэхэ, аянга зүбөөр дуулаха шадабарияа мүлихэ гэхэ мэтэ ажалдаа бүри оролдодог байһан юм. Буряадай түрүүшын декадын бэлэдхэлдэ туһалһан, түрүүшын үндэһэн оперо бүтээһэн, буряад мэргэжэлтэ хүгжэмэй хүгжэлтэдэ эхин һуури табиһан агууехэ хүнүүд байгаа юм. Хүгжэм зохёогшо, пианист, режиссёр Павел Берлинский, режиссёр Иосиф Туманов, хореограф Игорь Моисеев болон бусад тэрэ сагтаа абьяас бэлигээрээ асари томо хүнүүд байһан юм. Тэдэнэр буряад залуу артистнуудта олон юумэ заажа үгөө, хүгжэмэй ноотонуудые зааха, хоолойгоо мэргэжэлтэ янзаар хэрэглэхэ, тайзан дээрэ өөрыгөө яажа харуулхаб гэхэ мэтэ эрдэмдэ һургаһан, зааһан хүнүүд гээшэ. Гайхамшаг талаан бэлигтэй багшанарта заалгажа байхадаа, тэдэнэй заахые харахадаа, залуу артистнууд бүхы юумэ шададаг болохобди, хэшээлнүүдые хадуужа абахабди, мэргэжэлтэ урлалда һурахабди гэжэ эрмэлзэдэг һэн. “Энхэ Булад баатар” оперын либреттэ уран зохёолшо Намжил Балдано зохёоһон, хүгжэм зохёогшо Маркиан Фролов хүгжэм бэшэһэн, Александр Тимин уран зурагаар шэмэглэһэн юм. Хүгжэмэй-драматическа театрай артистнууд бэлэн бэшэ, харюусалгатай, гүрэн түрын удхатай ажал үндэр хэмжээндэ бүтээжэ шадаа һэн. Олон зоной оюун сэдьхэлэй гүн сооһоо шэлдэг уран бүтээл – түрүүшын оперо мүндэлһэн юм.

Москвагай Ехэ театрай тайзан дээрэ 1940 оной октябриин 20-до “Энхэ Булад баатар” оперо табигдажа, Буряад урлалай ба уран зохёолой түрүүшын декада Москвада эхилээ һэн. Байгалай эрьеһээ ерэһэн артистнуудые москвагайхид халуун альга ташалгаар, дулаахан хандасаар угтан абаа һэн. Түрүүшын декадын һүүлээр Буряадай хүгжэмтэдраматическа театрай артистнууд үреэл магтаалда, шагнал хайрада хүртөө һааб даа.

Алдарта хүнүүдые амидыгаар харадаг байгааб

Буряадай оперо болон баледэй театр СССРэй арадай артист Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ болонхой. Алдарта энэ хүнтэй сугтаа бууза дархалаа һэмби гэжэ хэлээ һаам, гайхалтай байха бэзэ. Һамасуу абгайн дүү хүбүүн Арсалан Раднаевичтан 1966 ондо Коммунистическэ гудамжаар модон гэртэ байдаг һэн. Нэгэтэ Даширабдан ахайтан үхибүүдээрээ дүүгэйдээ эжытэеэ уулзахаяа ошобод. Ногоон базаарай тэндэ ябажа ябатараа, гэнтэ Даширабдан ахаймнай нэгэ хүниие хараад, ехэл хүхибэ: “Оо, энэ арадаймнай артист гуталханаа баагсадуулжа байнал, үтэр манаар ябая”, - гээд лэ, тэрэ хүниие дахуулба. Һүүлдэ мэдэхэдэмни, тэрэ хүмнай Сталинай нэрэмжэтэ премиин лауреат, СССР-эй арадай артист, режиссёр Гомбо Цыдынжапович Цыдынжапов байһан байгаа. Эдэ агууехэ хүнүүдэй хөөрэлдэхэһөө ойлгоходом, Гомбо Цыдынжапович анхан дасанда лама байһан байгаа ха. Тэндэ байһан зон бүгэдэ ехэл һонирхобо. Үндэр наһатай Долгор Найдановна - Һамасуу абгайн эжынь ехэл һонирхон, хөөрэлдөөень шагнаа һэн. Худатан айлшадаа хүндэлхэеэ бууза хэхэ гэжэ байхадань, Гомбо Цыдынжапович дасанда урдань яагаад бууза хэдэг байгааб, тиимэ гуримаар хэе гээд, гараа угаажа ерээд, хоёр хутага баряад, гараараа түргэн мяхыень татажа, буузын мяха бэлдээ һэн. Мүнөө һанахадам, мяханда уһа, һү, талха дээгүүрнь үбэнүүлээ, һонгиныень жэжээр хэршэжэ хээд, худхаад бэлэн болгожорхёо. Би талхыень бажуугаа һэм, буузаяа хунихашье онсо ондоо гуримтай, ямар түргөөр оло дахин хуняа монсогойлооб. Буузаяа болгоод, жэгнүүрыень халта үргөөд, аргагүй удаан хабхагаарнь оло дахин һэбихэ гэжэ байжа зааһыень мүнөөшье болотор мартагшагүйб. Тэрэ амтан бууза болоод, худатанай хүндэ барижа байжа, ехэл элдэб һонин хөөрэлдөө хэһэн юм. Тиихэдээ Гомбо Цыдынжапович түрүүшын декада тухай иигэжэ хөөрөө һэн: “Гоё хубсаһа артистнуудтаа оюулхадаа, дасанай склад сооһоо хуушан дэгэлнүүдэй торго хэрэглээ һэмди.

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).