​Амиды бусаһанайш түлөө

Агууехэ Илалтын үдэртэ Буряад театр Цырен-Дондок Хамаевай “Хэнзэ ногоон” гэһэн романаар табигдаһан “Амиды бусаһанайш түлөө” гэжэ зүжэг дурадхажа, энэшье удаа харагшадайнгаа һонирхол татажа шадаа. Найруулагшань – Саян Жамбалов.

Сэхыень хэлэхэдэ, театр руу үнихэнэй харгылаагүй байгааб. Энээнһээ урид гансал “Басаган, этигээрэй” гээшые хараа һэм. Гэбэшье, хүн зоной бусад зүжэгүүд тухайнь хэлсэхые хараадаа абабал, манай театр үргэн олон харагшадай дура буляахын тула нэтэрүүгээр бэдэржэл, зүрхэтэйгөөр туршажал байна гэжэ тобшолхоор. Анханайхидаал хооһон шахуу байхаяа болёо һэн хойноо, шүүмжэлэ-боли, зүб зам шэлэһэнээ яаха аргагүй гэршэлнэ. Үнгэрхэдөө, зарим зүжэгүүдтэ бүри билет дууһашанхай байдагынь мэдэнэбди.

Юугээрээ һонирхуулна гээшэб? Хараһан хоёр зүжэгүүдээрээ бодоходомни, зүжэгшэдэй бэлигтэй нааданай болон онсо һонин найруулгын хажуугаар тайзанай шэмэглэл ба хэрэгсэлнүүд горитойгоор нүлөөлнэ гэжэ һанагдана. Гадна анхан зүжэгэй үйлэнүүд ехэнхидээ тайзанайнгаал түхэреэндэ харуулагдадаг һаа, мүнөө үһээ болотор бүхы шахуу зай ашаглагдана. “Басаган, этигээрэй” гэһэн зүжэг хараһан зон һанамжыемни зүбшөөхэ байха.

“Амиды бусаһанайш түлөө” зүжэг тухай хэлэбэл, сохом һайн гү, али лаб муу гэжэ абаһаар тобшолхын аргагүй. Зүгөөр һонин. Энэнь лэ жэгтэй. Юуб гэхэдэ, зүжэгтэшье, кинодошье заншалта ёһоороо нэгэ гү, али хэдэн гол үйлэдэгшэ нюур байдаг гээшэ ааб даа. Харин Саян Жамбаловай найруулгын үйлэдэгшэ нюурнуудай хоорондо төөреэб. Зүжэг түрүүшынхиеэ хүсэд ойлгоогүй би зүжэгшэдэй бэлиг шадабариһаа болон Цырен-Дондок Хамаевай баян буряад хэлэнһээнь бэшэ олзуурхаха, магтаха юумэншье үгы хаш гэжэ һанаа бэлэйб. Аягүйнь гэхэдэ, забһарлалай болоходо, зүжэг түгэсөө гэжэ һанаад, гэр руугаа гэшхэлэн алдааб. Дууһаһан болиһыеньшье ойлгохогүй иимэл һаа дүндеэ юм ааби гэхэдэ, намдал адляар маргаһан зон үсөөн бэшэ байгаа.

Зүжэгэй эхинһээ эсэс болотор хэндээш хэрэгтэй энэ олон шулуунуудые урагша-хойшонь зөөнэ, обоолно, ябтална юм, тэдэнь ямар үүргэ дүүргэнэб, ямар удха даанаб гэжэ гайхааб. Магад, дайнай үедэ тохёолдоһон горитой ехэ ган гасуур тэмдэглээ. Мүн Долсоной (Надежда Мунконова) Бамбаадайтай (Цынге Ломбоев) өөһэдыгөө шулуунуудаар хүреэлхэ ушарта суг һуудаг болоһыень харуулаа хаш. Тиихэдэ бүхы эхэнэрнүүдэй ута үһэеэ табяад, толгойгоороо нэгэ оролго һэжэрһэниинь ямар удхатайб? Үбгэн аба, эсэгэ, аха, наһанайнгаа нүхэр болон хүбүүдээ харата дайнда алдаһан, һунатараа ажал хэһэн, эрэшүүлэй үгыдэ гансаардаһан, зобоһон тулиһан эмэгтэйшүүлэй уйдхар гашуудал дүүрэн сэдьхэлэй байдал харуулха һэдэлгэ байжа болоо. Дайн-эхэнэрэй, хоёр фашистын дүрэнүүд – баһал тэмдэгүүд. Ухаагаа гүйлгэгты, таабари таагты гэһэндэл иимэрхүү далда удхатай юумэнүүд олон байгаа. Түрэл хэлэеэ һайн мэдэхэгүй бидэндэ (Буряад театрта залуушуул яһала ябадаг болонхой) энэнь туһа болоно гү, али һаалта хэнэ гү – мэдэнэгүйб. Нэгэ талаараа, дан орёо болгоно хэбэртэй: илангаяа уран зохёолшын жэнхэни буряад хэлэнэй баялиг халмажа найруулһан тус зүжэгтэ ерэһэн хүнүүдэй үйлэдэгшэ нюурнуудай үгэнүүдые хужарлан шагнабашье, тайлбарилжа ядаһаар байтарнь, анхаралыень өөр тээшээ татажархина. Харин нүгөө талаараа, хүнэй толгой һайса хүдэлгэнэ.

“Минии үни мартажархиһан үгэнүүд олон байна. Тиимэһээ энэ зүжэг бүришье ойлгоогүйб. Майн 9-дэ заншалта найруулгатай, ядамаггүй ойлгохоор зүжэг харуулаа һаань, дээрэ байгаа гэжэ һананаб. Энээнһээ урид “Үбгэд+хүгшэдые” хараа һэм. Ехэ һонин, гоё байгаа. Харин “Амиды бусаһанайш түлөө” тухай һанамжамни тиимэшэг”, - гэжэ харагшадай нэгэн Валентина хэлээ һэн.

Тиибэ яабашье би хэлэнэй талаар иимэ зохид зүжэг үнинэйшье хараагүйб. Ажабайдалай эреэн-маряаниие тон мэргэнээр оноһон арадай сэсэн үгэнүүд, шог зугаа, хүн бүхэнэймнай бага наһандаа эжы абаһаа, хүгшэн эжы абаһаа дуулаһан үгэнүүд зүжэгэй тон ехэ шэмэг боложо үгөө. Теэд муунь гэхэдэ, зарим зүжэгшэд һүхирэн һагад дуугараашье һаа, үгэнүүдэйнгээ хахадыень “эдижэрхинэ”. Гансал Гэлэг Гармаевич (Баярта Ендонов) болон Ленхобо Шадарович (Бэлигтэ Дамбаев) хоёр тоб байса тодоор үгүүлнэ гэжэ тэмдэглэхээр. Илангаяа Бэлигтэ Дамбаевай шэбэнээшье һаань, ойлгосотой байха шэнги. Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Хэжэнгын хүүгэдэй жэшээтэ театрай хүтэлбэрилэгшэ байһан Сэлмэг Сампиловна Цыреновагай һургуули яаха аргагүй харагданал даа.

“Амиды бусаһанайш түлөө” зүжэг дайнай һаял дүүрээд байһан үеын ажабайдал, дари утаанда үрхирүүлһэн хүн зоной хуби заяа харуулна. Бүһэтэйшүүлэй анхарал татадаг, сэбэр шарайтай Долсон бусад эхэнэрнүүдэй өөрыгөө тоохоёо болёод, эрэшүүлһээ өөрэгүй болошоод байхада, тэрэ хүшэр хүндэ сагташье эхэнэр зандаа үлэжэ шадана. Тэрээнтэй холбоорисолдоод, гэр бүлэеэ хаяһан, түрмөөр ябаһан, һүүлдэ Эхэ ороноо хамгаалалсаһан Бамбаадай алдуу хэһэндээ өөрыгөө, Долсонииешье үзэн ядаһаар, хүбүүндээ, һамгандаа таталдаһаар, һүүлэй һүүлдэ Долсондо бусана. Хүбүүниинь ехэ гомдолтойшье һаа, эсэгынгээ баабгайда бажуулгажа, наһа барахадань, хэнһээшье ехээр гашуудана. Ямар хэмэршье һаа, түрэһэн эсэгэнь хайратайл ха юм даа. Гонгорой дайсанаа дараад бусахадань, хайрата инагынь нарайлжа ядаад, наһа дүүрэнхэй байна. Гонгорто дуратай Ухааханай тэрэниие хэды аргадаашье һаань, залуу хүбүүн Лидия Шараповна эмшэниие шэлэнэ. Дайнһаа хүлгүй бусаһан Радна өөрыгөө хахад бэетэйб, хэндэшье хэрэггүйб гэжэ голоно. Тэрэнэй уйдхар гашуудал хубаалдаха, дүнгэхэ наһанай нүхэр олдоошьегүй һаа, хүбүүгээ дайнда алдаһан хүгшөө эжынь байна... Тиигэжэ дайнай хойшолонгой тэсэшэгүй шэрүүн, хатуушье һаань, хэнзэ ногооной ургаһандал, ажабайдал үргэлжэлөө.

Энэ зүжэгэй һүүлээр Буряад театр руугаа ядахын сагта һарын хоёр-нэгэшье дахин ошодог боложо, бусад зүжэгүүдыень хараха байна гэһэн бодол түрөө. Тиихэдэ Цырен-Дондок Хамаевай “Хэнзэ ногоониие” заабол дахин уншаха һанаан байна (урид хахад-хухадаар, дутуу-ядуу уншагдаһан). Энээгээр бодоходо, тус зүжэгэй зорилгодоо хүрэһэниинь - хүнэй һонирхол татажа шадаһаниинь арсашагүй.