​Һэргээхэ гэhэн hэдэлгэнүүдни

(Үргэлжэлэл)

1991 оной 9 һарада 550 толгой ёстой буряад хони нютагаа бусаалганда манай орон дэлхэйн бурхадууд, тала дайдымнай сабдагууд, газар уһанаймнай эзэд ехэ туһалаа. Yгы һаа, яагаад амиды хонидые хилэ гаргаха гэһэн зүбшөөл Бээжэнһээ Манжууриин хилын сэрэгтэ – тамуужан руу ерэхэ һэм?! Yгы һаа, яагаад амиды хонидые хилэ гаргаха гэһэн зүбшөөл Москваһаа Үбэр Байгалай хилын сэрэгтэ - тамуужанда ерэхэ һэм?! Тиигээдшье хилэ гараха үедэнь бурхаднай хоёр гүрэнэй хилын ажалшадай нюдэ бүтүүлжэрхёо. Юундэ тиигэжэ бодонобиб гэхэдэ, амиды хонид хилын малай эмшэнэй шалгаһан дансагүйгөөр нэгэ гүрэнһөө нүгөө гүрэндэ орохо эрхэгүй байгаа. Тиибэ яабашье, хонидые ашанхай тэргэтэй долоон КАМАЗууд, хэды хоногой туршада гүйлгэлдэжэ, Хэжэнгэ ерээ даа. Хэжэнгэдээ буулгаха гэһэмнай, байлгаха газар олдоогүй. Тиихэдэнь Цыремпил Ширабдоржиевтай хэлсэжэ, Yдын совхозой Баян Голдо буулгаабди. 

Ерэһэнэйнь һүүлдэ һара болоод, тамуужанһаа нэхүүл ерээ. «Бүтэхэгүй юумэн болоо. Яла түлэгты!» - гэһэн юм. Ялань хүнэй тархида орохоор бэшэ ехэ һэн. Тэрэ саарһыень баряад, Владимир Константинович Агаловта ошооб. Тиихэдэ тэрэ Буряадай Толгойлогшын 1-дэхи орлогшо байгаа. Саарһа хараад: «Золигууд! Ажал хэхэдэ, һаалтал хэжэ байха!» - гээд, шанга гэгшээр бэлиндээд, нохойролдохоёо болигты гэһэн удхатай мэдүүлэл бэшээд: «Тамуужанай ноёндо абаашажа үгэ», - гэжэрхёо һэн. 

«Юундэ шан үгэнэгүй гээшэб?» 

Эдэ хонид хадаа тэрэ сагта Буряадтамнай шэрүүн нооһотой түрүүшын хонид болоо. Буряадаймнай элитэ эрдэмтэн, Москвагай Тимирязевай нэрэмжэтэ Хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин доктор Нима Дамдинович Цырендондоков үндэһэн буряад хонид нютагаа бусаа гэжэ дуулахадаа, зорюута харахаяа ерээ. Хониндо ошоод, үбдэгсөө саһан соогуур мүлхижэ байжа, һүрэг хонидой хойноһоо ябаа бэлэй. Уһатаһан нюдэтэй иигэжэ хэлэжэ байгаа һэн: «Залуудаа хараа һэм, эгээл иимэхэн хун сагаахан хонид далайн долгиндол эбхэрээд, Шэтын мяханай комбинадай үүдэ руу ороод, үгы боложо байгаа». 

Үндэһэн буряад хони бии болгохо ажал буруушааха хүнүүд, мэргэжэлтэд, ноёд, эрдэмтэдшье түрүүшээр ехэ олон байгаа юм ааб даа. Мүнөө болоходо, тэдэ баярые хүргэдэг. Илангаяа хүдөөгэй юрын зон, юундэшьеб ехэнхидээ ородууд. Ородууд һанаһанаа сэхэ хэлэдэг зон гээшэ ааб даа. Энэ хониной үгы һаа, яагаад бидэ хоолойгоо тэжээхэ байгаа гээшэбибди гэдэг хонишод олон болонхой. Энэ үндэһэн буряад хонин дээрэ үндэһэлөөд, шэлэлгын аргаар шэнэ «Бүүбэй» гэжэ үүлтэр хонин 2007 оной 12 һарын 24-эй үдэр гүрэнэй комиссиин шиидхэбэреэр баталагдаа. 

Барһан Татьяна Сүхэ-Базыровна Матханова намда нэгэ хэлээ һэн: «Урдань, Зүблэлтэ засагай үедэ, зуунһаа зуун хурьга абаба гэлсээд, аргагүй ехэ шууяа татагша һэн гүбэ. Орден медальнуудаар шагнадаг бэлэй. Мүнөө минии долоон зуугаад хонидһоо зуунай зуун арбан хурьгад гараад, бултадаа ямаршьегүй һайн тэнжэжэ байнал. Гансал нэгэл хурьган үхэшөө. Хорёогой забһарта хоолойгоороо үлгэлдэшэһэн байгаа. Амаргүй һайн, шэрхи хонид байна даа. Һайнаар лэ харюулжал байгаа һаа, балай ехэ тэжээлшье хэрэггүй. Иимэ һайн хони бии болгоһон хүнүүдтэ юундэ шан үгэнэгүй гээшэб!»

Соёлой Согбаатарай гэрэл зураг

Ажал ябуулагдаһаар 

Мүнөө хэдэн малшад, мэргэжэлтэд, эрдэмтэд урданайнгаа үндэһэн буряад үхэр һэргээлгын ажал ябуулна. Сэхыень хэлэхэдэ, ехэл хүндөөр ябана даа. Баһал олон хүнүүд, ноёд энэ үхэрые муушалдаг, ехэ һаад хэдэг. Илангаяа зарим эрдэмтэдэй буруушаалга ехэ хохидолтой байдаг. Нэгэ хэрэггүй гэһэн аад, эрьелдээд, хэрэгтэй гэдэг хүнүүдшье бии. 

Тиибэшье ажал яһала ябана гэхэдэ болохо. Арайхан гэжэ зуугаад толгой үхэр Монголһоо оруулаа һэмди. Энэ үхэрэй шуһа Англиин эрдэмтэд шэнжэлээд, энэтнай онсо үхэр байнал, дэлхэй дээрэ бэшэ иимэ үхэр үгы гэжэ дүн гаргаа. Эдэ үхэрнүүд ганса танай бэшэ, бүхы хүн түрэлтэнэй баялиг гээшэ гээ. Тиимэһээ эдээнээ яажашье һаань, зүбөөр олон болгохо хэрэгтэй. Уг шуһыень ехэ наринаар сахиха шухала. 

Нэгэ хирэ энэ хэрэгэй тогтошоод байхада, Нимажаб Ильич Илюхиновай ашаар дахинаа ябажа эхилээ. Энэ хүнэй ёстой туһаламжагүйгөөр юуншье бүтэхэгүй байгаа. Сергей Будажаповай, Иннокентий Егоровой ехэ хубита бии.

Харин «Бүүбэй» хониной, буряад үхэрэй уг шуһа бадараахын, дэлгэрүүлхын ажалда Хамба лама Дамба Аюшеевэй үүргэ сэгнэшэгүй. Бурханай хайраар буряадуудта иимэ хүн биил даа! Харамтайнь гэхэдэ, бурхан багша үшөө нэгэ иимэ хүниие засаг зургаанда табихаяа яана гээшэб! 

Зүблэлтэ засагай үедэ нэгэл дахин малаймнай тоо 2 саяда дүтэлөө һэн. Мүнөө үдхэжэ байһан баруун Европын соёлжоһон мал хайшаншье гээ һаа, шара тоһошье ама руунь шудхаа һаа, энээнһээ олон болохогүй. Мүнөө сагта хамаг малай тоо гахайтаяа хамта 700- гаад мянган толгой хүрэнэ. Хэрбэеэ үндэһэн буряад табан хушуу мал һэргээгээд, үсхэбэрилжэ байгаа һаа, мүнөө байһан Буряадайнгаа газар дайда дээрэ 15 сая мал тэжээжэ байха байгаабди.

Амидархаяа һанаа һаа, хони бари, баяжахаяа һанаа һаа, үхэр бари, бүри һайн байхаяа һанаа һаа, адуу бари гэжэ казах үгэ бии. Бидэ мүнөө адуутайбди, хонитойбди, харин үхэр лэ үгы байна. 

ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:

Һэргээхэ гэhэн hэдэлгэнүүдни