​Зоной түлөө зоригтойгоор

(Үргэлжэлэл).

- Иван Александрович, түби дэлхэйн шэмэг болохо Түнхэнэйнгөө үзэсхэлэнтэ һайхан байгаали сахин аршалха талаар ямар ажал ябуулагданаб?

- Үнгэрһэн жэлдэ 12 хог шоройн томо уурхайнууд үгы хэгдээ. Байгша ондо энэ ажалаа үргэлжэлүүлнэбди. «ЭкоАльянс» бүлгэмэй гаргашань улам дээшэлһээр. Эгээл тиимэһээ бог шоройгоо хаюулһанайнгаа түлөө түлбэриеэ гэрһээ гарангүйгөөр дистанционно аргаар саг соонь дамжуулжа байхыень нютагай зониие гуйна. Энэ эмхитэй хэлсээтэй байһан «Монолит» бүлгэм нютагай зоной даалгаһан харюусалга дүүрэн ойлгожо, ажалаа зогсооногүй.

Хэрэн тосхондо «ЭкоАльянс» бүлгэмэй хүнүүдые хүлеэн абадаг офис нээгдэхэ юм. Тус компани үшөө 3 грант байгуулаа. Тиигэжэ тон нарин сэбэр 3 һууринда аяншадай дурлаһан замаар хог шоройн тусхай «хүнэгүүд» (контейнер) табигдаха. Гадна Талое гэжэ һууринай дэргэдэ­хи уладай суглуулһан угаа ехэ ноб­шо ноохойтой газарта хог шорой илгаруулгын үртөө (станци) нээхээр хараална. Тиигэжэ тэндэхи мусор «ЭкоАльянс» бүлгэм үгы хэнгээ Улаан-Үдэ руу абаашажа хаяха юм.

Хог шоройһоо һалахын тулада нютагай зон «Чистая Тунка» гэжэ бүлгэм вайберта нээнхэй. Тэн­дээ ариг сэбэрые сахихын тулада ябуулагдадаг бүхы хүдэлөөнүүд ниитэлүүлэгдэжэ байдаг. Бог шо- ройгүй оршон байгуулхын тулада хүн бүхэн өөрһөө эхилхэ ёһотой гэжэ ойлгоно. Хаядалаа хүршэ Эрхүү руушье худалдаха хүсэлтэйшүүл бии. Тиигэхын тулада унаа тээбэ- риин тоһо түлишэдэ оруулха гарга­шаяа тоолохо хэрэгтэй.

Аймагаа хүгжөөхэ арга боломжонууд бии... Түрэл Түнхэнэйнгөө һэргэн мандахын тулада нютагаархиднай олондо хэрэгтэй олзын хэрэг байгуулаад ябуулха хүсэлтэйшье, хүсэ шадалтайшье байһаниинь ехэл һайн гээшэ.

- Нютагайнгаа газар дэбһүүлэн бузарлуулхагүйн тулада Ардан Ангархаев холын хараатайгаар Түнхэнэй Үндэһэн хүреэлэниие (парк) байгуулһан юм. Теэд нютагай зон мүнөөдэрэй эрхэ байдалда хорёо доторхи газараашье өөрын мэдэлэй болгохо эрхэгүй гэхэ мэтын орёо талануудтай ушарна бэзэ?

- Үндэһэн хүреэлэнэй дэбис­хэр дээрэ манай аймаг оршо­дог тула федеральна мэдэлэй болоно. Тиимэһээ нютагайнгаа экономико хүгжөөлгын талаар бэрхэшээлнүүдтэй «мүргэлдэ- нэбди». Аймагай газар дээрэ гэр байра, олоной хэрэглэмжын болон үйлэдбэриин объектнүүдые бод­хоохо эрхэгүйбди. Иимэ шахардуу байдалда нютагаархид 30 гаран жэлэй туршада ажаһууна. Байгша ондо Гүрэнэй Дүүмэдэ болон Оро­дой Холбоото Уласай Байгаалиин нөөсэ баялигай яаманда энэ бэрхэ­шээлнай хараалагдаха гэжэл найда­набди.

Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов, энэ асуудалые мэдэл дороо абанхай эмхи зургаанууд, Гүрэнэй Дүүмын болон Буряад Уласай һунгамалнууд, Түнхэн аймагай Захиргаан «Онсо харууһанай дэбисхэр тухай» федеральна хуулида хубилалтануудые дары түргэн оруулха талаар оролдолго гаргаһаар.

Тиихэдэ манай Үндэһэн хүреэлэндэ хабаатай ехэ һайн мэдээсэл дуулгаха хүсэлтэйб. Үзэсхэлэнтэ байгаалиимнай жэнхэни хэбээрнь сэдьхэлээ жэгнүүлэн аяншалха арга боломжо олгуулһан шэглэл хүгжөөхэ талаар түрүүшүүл болообди. Байгша ондо Шумагай аршаанда хүртэхэеэ һанагшадта ябагаар дээшэлхэ арга олгуулагдаха юм. Тиигэхын тулада 26 модо утатай ябаган харгы зурылгахабди. Тиигэжэ тэрэнэйнгээ захаар һундалинуудые, түүдэг носоохо тусхай «торхонуудые» тодхохобди. Гадна ошохо замдаа аяншадай төөришэхэгүйн тулада тусхай залуур - стенднүүдые үлгэхэбди. Ябаган зондо яһала таарама харгы байгуулхамнай гээшэ. Энэ хэрэгтэ 4,5 сая түхэриг гаргашалагдаха юм.

Тиихэдэ нэмэн хэлэхэ байнаб – оршон байгаалидамнай гамтайгаар хандаһан аяншадта зорюулһан үшөө нэгэ «Саяанай зүрхэн» гэһэн зүргэ Саяан хадын һудалай түб руу абаашадаг болохо юм. Тахилтай Бурхан баабайн дэргэдэ абаашаһан энэ харгын утань 11 модо болохо. Нилова Пустыньһаа эхиеэ абаад, Хайрхан хадые бүһэлхэ юм. Энэ харгы байгуулгада 3 сая түхэриг гаргашалагдаха.

Үшөө тиихэдэ «Хэшэгтэ» гэжэ нэрэтэй аймагтай танилсуулгын түб байгша ондо үүдэеэ сэлихэ ёһотой. Нилова Пустынь дээрэ тэрэ бодхоогдоод, аяншалгын бүхы һалбари мэдэл дороо абаха юм. Эгээл тэндэ хабсагайтай үндэр уула руу тэгүүлһэн аяншад бэлдэлгэ хэхэ аргатай болохо. Тус хэрэгтэ 7 сая түхэриг шэглүүлэгдэхэ.

Бүхыдөө 500 модо зай гаталмаар ябаган харгынууд, танилсалгын олон тоото түбүүд бодохо юм. Энэ ехэ түсэбөө бэелүүлхын тула Үндэһэн хүреэлэнэй ажалшад урагшаа зүдхэһөөр.

Гадна хүршэ Монгол ороной Хүбсэгэл аймагтай дүтын холбоотойгоор ажалаа ябуулхадаа, хоёр талые ашаг олзотой болгохо тухай түсэблэнэбди. Аймагаймнай Үндэһэн хүреэлэн Хүбсэгэлэй парктай эб хамта аяншадта аятай оршон зохёон, «Байгал-Хүбсэгэл» гэжэ маршрудаар бүри олон зониие хабаадуулхаяа шармайха юм.

- Соёлой болон ниигэмые хамгаалгын һалбарида дуталдаһан ямар объектнүүд байгша ондо Түнхэндэ баригданаб?

- Манай аймагта юрэнхы һуралсалай болон һургуулиин наһа гүйсөөгүйшүүлэй 47 эмхи тоологдоно. Бусад аймагуудһаа булюу олон гээшэ ааб даа.

Үндэһэн хүреэлэнэй мэдэлһээ газараа гаргахадамнай, нютагаархиднай Түнхэнөө бусаад, экономикоёо үргэхэ гэжэ найданабди. Эгээл тиимэһээ шэнэ барилгануудые эрхилнэбди. Илангаяа Аршаан һууринда 147 сая түхэригэй һургуули бодхоогдожо байна. «Һуралсал» гэһэн федеральна үндэһэн түсэлэй хэмжээн соо энэ объект баригдана. «Регион Строй» 2019 оной октябрь һараһаа байшан бодхоожо эхилээ, байгша оной декабриин 30-да ашаглалгада тушааха юм. Үшөө тиихэдэ Аршаанай һургуулиин болон сэсэрлигэй хуушан байшанууд һэльбэн шэнэлэгдэхэ.

- Аймаг дотор хүдөө ажахын һалбари хэр хүгжэнэб? Фермерскэ болон хубиин ажахынууд хэр олон бэ? Хамтын ажахынууд, малай улай хэдэг цехүүд бии гү? Нютагтаа үйлэдбэри зохёоно гүт?

- «Хуторок» болон «Бобровский» гэжэ 2 СПОК, «Шэмхэ» гэжэ СПК, фермерскэ 28 ажахы, хубиин 8 ажахы (ИП) аймаг дотор бии. Шулуутада малай улай хэдэг цех бодхоогдожо байна. Тэндэ нэгэ хоногой туршада 5 толгой мал мяхан болгожо байха юм. Тэндээл мал эмнэлгын албан байгуулнабди.

Орооһо таряагаа һуулгажа дүүргэхэеэ байнабди. 3 976 гектар талмайда таряаламнай оршоно.

Шулуутын, Далахайн, Тоорын, Зүүн-Мүрэнэй. Шанайн, Еловкын, Толтойн, Галбайн фермернүүд ехэ эдэбхитэйгээр ажалаа ябуулна.

Май һарада хура бороотой бай­жа, орооһо таряамнай газарһаа бултайжа эхилээ. Хүдөө ажахын хэл­тэсэй харгалзалга доро яармагууд эмхидхэгдэжэ, улад зомнай Эрхүү можоһоо асарагдаһан уларилдам­най тааруу жэмэстэ модохонуудые, үндэгэлдэг тахяануудай дальбараа- нуудые, индюшкануудые хубидаа худалдан абаа. Ехэл баяртайнууд.

- Буряадаймнай хүдөө ажахы булаг мэтээр бурьялһайл гэжэ ехэтэ найданаб. Нютагһаа гаража ошогшод буусадаа бусажа, үндэһэн ажахыгаа үргэхэл байха. Тиихэдэнь эхэ хэлэмнайшье һэргэхэ бэзэ. Түрэлхи хэлэнэй хүндүүлхэй асуудал һүүлэй сагта ехэ бодхоогдоно...

- Буряад хэлэн бүхэдэлхэйн соёлой нөөсэ баялигай тобьёг соо ороно. Гэр бүлын заншал. Тэрэнээ таһалха ёһогүйбди. Аба эжынгээ дамжуулһан үндэһэн хэлэеэ үргэжэ ябаха, үри хүүгэдтээ хүргэхэ гол уялгатайбди.

Эхэ байгаалиин умай соо хүн боложо түрөөд, заршамаарнь байһан урда үеын зоной зан заншал, һургаал заабари даган өөдөө болоһон нютагайнгаа элитэ уран зохёолшодоор, уран зураашадаар - Буряадай соёл урлалда нэрэеэ нэрлүүлһэн зоноороо ехэтэ омогорхонобди.

Түнхэндэ бэлигтэй бэрхэ багшанар буряад хэлэ болон уран зохёол заана. Жэшээнь, Аршаанай һургуулиин захиралай орлогшо Ханда Суходаева «Эрхим багша» гэжэ уласай урилдаанда «Үндэр амжалта туйлагша» гэгдээ бэлэй. Бусадшье хэмжээнүүдтэ энэ багша онсо шалгарһан юм. Тиихэдэ үхибүүднай регион хоорондын «Баатар-Дангина» урилдаанда нэгэнтэ бэшэ түрүүлһэн байна. Жэшээнь, түрэл Түнхэнөө түлөөлһэн Тоорын һургуулиин шаби Амгалан Яндановта Буряад Уласай Соёлой яаманай болон РЦНТ-гэй зүгһөө үнэтэ бэлэгүүд барюулагдаа һэн.

Аба эжынгээ хэлээр хөөрэлдэжэ өөдөө болоһон хадаа би түрэлхи хэлэеэ мэдэнгүй яахабиб. Теэдшье хэлэеэ дууһан мэдэхэб гэжэ хэлэхэгүйб. Улам мүлихэ, баян болгохоёо оролдодогби. Түнхэнэй нютаг хэлэн – ехэ уран, хурса, тодо, баян... Гэбэшье бүхы буряад арадаа ниилүүлһэн бултанда ойлгосотой хэлэеэ - уран зохёолшодой, сэтгүүлшэдэй дээжэ хэлэ сахин хүгжөөхэ хэрэгтэйл даа!

Түрэл Түнхэн аймагаймнай хүгжэлтын арга мүрнүүд олон. Нютагһаа гарангүйгөөр ажабайдалаа зохёон үргэхэ, хүгжэхэ хүсэлтэйшүүл бии. Энэнь тон шухала!

- Баярлаа, Иван Александрович! Бүхы түсэбүүдтнай номой ёһоор бүтэг лэ. Зонойнгоо түлөө зориг түгэс урагшаал дабшыт!

ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:

Түби дэлхэйн шэмэг Түнхэн аймагай засаг дарга Иван Альхеевтэй хөөрэлдөөн