​​Үндэр наһантаяа үрдилдэн байжа...

Улаан Армиин сэрэгшэдэй хас тамгата хархис дайсаниие даража, Илалта туйлаһан үдэрһөө аяар 75 жэл үнгэрбэ. Халдабарита үбшэнэй һүжэрһэнһөө боложо, заншалта ёһоороо майн 9 болоогүй - хойшолуулагдаа һэмнай даа. Ород Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай зарлигаар июниин 24-дэ Илалтын парад манай гүрэнэй ехэ-бага хотонуудта боложо үнгэргэгдэхэнь. Энэ дэмбэрэлтэ һайндэр олон хүн хүлеэнэ, илангаяа наһажаал зон. Эгээл тэдэнэй тоодо Улаан- Үдын Октябрьска районой «Дайнай үеын хүүгэд» гэһэн хүдэлөөнэй түрүүлэгшэ Роза Батуевна Болотова ороно.

Бага балшар байхадаа...

Роза Батуевнатай утаһаар залгажа хөөрэлдөөд, уулзаха сагаа, газараа болзолбобди. Хэлсэһэн сагтаа Бестужевай нэрэмжэтэ Ород драмын театрай урдахи талмай дээрэ эртэхэн ерээд хараашалжа һуунаб. Уданшьегүй Карл Марксын нэрэмжэтэ гудамжын тэндэһээ шангахан гэшхэдэлтэй хүгшэн түргэ түргэн алхалһаар гараад ерэбэ. Би түрүүн уулзажа танилсаһан бэшэшье һаа, абаһаар Роза Батуевна ерэжэ ябана гээд тухайлбаб. Үнинэй танилнууд шэнгеэр хөөрэлдөөмнай тэрэ дороо тордиһогүйгөөр ябаба.

«Эсэгын дайнай эхилээд, манай гүрэнэй харьяата газар дээгүүр дайсанай алхалжа ябахада, 1941 оной зунай тэн һарын 4-дэ Ага тойрогой Аргали нютагта энэ дэлхэйдэ түрэһэн хүм, - гээд, хөөрөөгөө шууд эхилбэ. - Эсэгэмни дайнда ошохынгоо урдахана хоёрхон һаратай намайгаа шангаар тэбэреэд, таалажа эрхэлүүлхэдээ, нюдөөрөө дүүрэн уһа гүйлгэжэ, намтаяа хахасаа һэн гэжэ хүгшэн эжымни хэлэгшэ һэн. Тиигэнгүй яахаб? Баарһамни, тэрэ шуһата дайнда бусалтагүйгөөр ошожо болохо байгаа ха юм. Бурхан хаража, абамнай амиды мэндэ маанадтаа бусаа».

Дайн байлдаанай хүндэ хүшэр жэлнүүдтэ Роза басагахан аха дүүнэртэеэ нагаса эжынгээ харууһан доро байгаа. Харин эжынэрынь унаһан малгайгаа абаха забгүй ажалладаг һааб даа. Нагаса эжынь хоёр хүбүүгээ, хоёр хүрьгэдөө дайнда үдэшөөд, үдэр һүнигүй тэдэнэйнгээ түлөө бурхандаа зальбаржа һуудаг бэлэй. Талаан боложо, тэдэ дүрбэниинь хуу булта амиды мэндэ нютагаа бусаха хуби заяатай байгаа. Роза Батуевнагай аба дайнһаа бусаад, аяар 96 наһа наһалаа, үри хүүгэдтээ һайханаар үргүүлһэн. Харин эжынь дайнай жэлнүүдтэ хара ажал хэжэ ябатараа, бэеэ ехээр гэмтэжэ, басаганайнгаа оройдоол 9 наһатай байхадань, хада гэртээ хариһан. Он жэлэй ошоһоор байтар, Роза басаганай һургуулида орохо саг хүрэжэ ерэбэ.

- Һургуулида ошоходомни, эжымни намдаа буряад тэрлиг, арһан сүүмхэ оёжо үгэһэн юм. Би ород һургуулида һурадаг байгааб. Тэндэ намһаа бэшэ тэрлиг үмдэһэн хүүгэд үгы һэн, одоол би һайрхадаг байгааб. Түрүүшын үдэрһөө эхилжэ, ном һудар бэлэхэнээр ойлгодог байгааб. Бүхы һурагшад тэрэ үедэ хамтын ажалда хам оролсожо ажалладаг һэн. Бидэ үбһэ хулһанда, түлеэ залһанда ходол ябалсадаг байгаабди. Эндэһээл хамтын ажалаймнай эхин болонол даа, - гээд, Роза Болотова хэлэнэ.

Суута Мажиевай ударидалга доро

Дунда һургуулияа тэрэ Аргалидаа дүүргээд, удаань Шэтэ хотодо техникумдэ һуража, библиотекарь мэргэжэлтэй болоо. Алтан дэлхэйн жама ёһоор инаг дуранай харгыда Бальчин Гармаевич Тумунов гэжэ нэрэтэй хайрата нүхэртэеэ ушараа. Тиигэжэ хадамайнгаа Хара- Шэбэр нютагта олоһон мэргэжэлээрээ хүдэлжэ эхилһэн намтартай. Уданшьегүй залуу мэргэжэлтэн суута Кировэй нэрэмжэтэ колхоздо ажаллахаяа шэлжэн ороһон юм. Тэрэ үедэ энэ түрүү ажахые Социалис Ажалай Герой, алдар суута Бальжинима Мажиев хүтэлбэрилжэ байгаа.

- Партиин гэшүүн боложо ороходоо, хамтын ажалда хам оролсоо хүм. Тэрэл партиин гэшүүдэй зууршалгаар Ставрополь хото эльгээгдэжэ, хонишодой дээдэ һургуулида һуража гарааб. Намайнгаа гэшүүд соо эгээл залуу ябахаб. Энэ тэрэ суглаанда бэлдэхэдээ,

гэртээ гэрэлэйнгээ урда байгаад, үгэнүүдээ һайса дабтахаш (энеэнэ). Тэрэ үедэ бэрхэ зоноор, шадамар түрүүлэгшэ Бальжинима Мажиевай ударидалга доро ажаллахадаа, тон ехэ юумэндэ һурааб. Манай түрүүлэгшэ бэеэ яажа абаад ябахыемнай һургаха. «Һангигар, муухай юумэн ябахадатнай, хэн таниие дуулаба гээшэб? Зохидоор ябагты» гэхэ мэтэһээ эхилээд, юрэ ажабайдалдашни хэрэгтэй сэнтэй һургаалнуудые ходол хэлэжэ байгша һэн», - гээд, залуу наһандаа ажалай үргэн харгыда гараһан тухайгаа Роза Батуевна дулааханаар дурсана.

Роза Батуевна намай олониитын ажал хэхэһээ гадуур өөрынгөө гол ажал гэжэ байха. Тэрэ бүхэли наһаараа түрэл ажахыдаа зоотехник-селекционер мэргэжэлээр ажаллаа. Тэрэнэй хажууда гэр бүлэ, үхи хүүгэдынь хаана ошохо һэм даа. Урдань иигэжэл ажал хэдэг саг байгаа ха юм.

Арадуудай хани барисаанай орденто колхоздо тэрэ үедэ 17 үндэһэ яһатанай үри һадаһад арадай ажахын һалбарха хэрэгтэ хүсэ шадалаа нэгэдхэн, эбтэй эетэй ажалладаг байгаа. Тэрэ үеын арад түмэн дайнай хатуу үлэн хооһон жэлнүүдые, тэрэнэй һүүлээрхи хүнгэн бэшэ сагуудые дабажа гараад, гүрэн түрынгөө урда үнэн сэхээр ажаллаһан түүхэтэй.

Нёдондо Илалтын парадта

Роза Болотовагай дурадхаһан гэрэл зураг

Үетэнэйнгөө дүхэриг соо

Эгээл мүнөө эдэнэр - «дайнай үеын хүүгэд» - ябаха шадалтай зониинь өөһэд хоорондоо уулзажа, бэе бэеэ дүнгэжэ ябалсаһаар. Тэрэ үеын хүүгэдэй эгээл залууниинь 80 наһанайнгаа орьёлдо гараад ябана. Манай зураглалай герой Роза Батуевна үндэр наһатай болооб гээд, гэрэйнгээ хабшууда һуужа байдаггүй, олониитын ажалда мүнөөшье оролсоһоор. Тэрэ мүнөө Улаан-Үдын Октябрьска районой «Дайнай үеын хүүгэд» гэһэн бүлгэм ударидажа ябана.

- Ажал хэжэ ябахада, хүн зондо ходол хэрэгтэй шэнги байдаг. Харин бусадта ямаршье туһагүй, дарамта болоод һуухада, хэды муу гээшэб? Бүхы наһандаа зоной дунда хүдэлһэн намда арад түмэнтэй харилсажа байхадамни, тон һайн шэнги. Үдэр бүхэндэ иишэ тиишээ ошохо, хонходохо хэбэртэй ябахадашни, үбдэхэ хабдаха сүлөөшье олдохогүй. «Дайнай үеын хүүгэд» гэһэн бүлгэмдэмнай яһала һонин хуби заяатай зон ябадаг. Тэндээ сугларжа, һайндэрнүүдээ тэмдэглэдэгбди, шатар нааданабди. Үшөө тиихэдэ манай өөһэдын дуунай бүлгэм байха. Ганса гансаараа үлэһэн үрөөһэн бэе хүгшэд өөһэдыгөө һамааруулха ажалтайбди, – гэнэ түрүүлэгшэ.

Хорёод жэлэй саада тээ Тумуновтан түрэл Ага нютагһаа зөөжэ, Улаан-Үдэ хото ерээд түбхинэһэн юм. Хотодо һуурижахадаа, гэр­тээ һуужа шададаггүй Роза Батуевна тэрэ дороо ажал бэдэржэ, Уласай типографи­да алдуу заһагшаар хүдэлөө. Удаань гэр бүлын байдалһаа боложо, ажалһаа болихо саг ерээ. Тэрэнэй һүүлдэ баһал ажал бэдэрхэдээ, Хангало­вай нэрэмжэтэ музейдэ 10 гаран жэлдэ ажаллаһан нам­тартай. Тэрэнэй үри хүүгэдэй хүүгэд хуу булта томонууд болонхой, хүдэржэнхэйнүүд. Энэ наһандаа эсэ­шэ сусашагүйгөөр ажаллаһанайнгаа түлөө Роза Батуевна гүрэн түрын зүгһөө шагнал хайрануудта нэгэтэ бэшэ хүртэһэн байха юм.

Ээлжээтэ Илалтын һайндэрэй үмэнэ Роза Батуевна энэ үдэр һаргама һайхан болохын тула «Ариг Ус» теле-субагай «До и после» гэдэг дамжуулгада хабаадаа. Байгша һарын 24-дэ болохо Илалтынгаа парадта ошохо үдэрөө хүлеэжэ ядан байна. Тиигэнгүй байхын аргагүй, юундэб гэхэдэ, эдэл зоной эгээл дуратай, нангинаар һанагдаха һайндэр болоно ха юм даа.

Хөөрэлдэжэ дүүргэһэнэй удаа бэе бэедээ баяраа мэдүүлээд тарахадаа, Роза Батуевна үдэрэй 6 саг соо хүдэлхэ ажал олооб, яалтай гээшэб гэжэ бодомжолжо байнаб гээд дуулгана. Энэ шуран хүгшэниие харахада, 80 наһатай гэжэ хэлэхын аргагүй. Иимэл тогтууригүй хадаа үндэр наһатай болоошье һаа, гүйдэл дундаа һалиржа ябана гээшэ гү? Үшөө олон жэлдэ үбшэ зоболон үзэнгүй, гурбан зөөлэниие эдлэхэтнай болтогой, Роза Батуевна!