​Зоной сонин

«Буряад үнэн» сонин энэ оной декабриин 21-дэ мүндэлһэн үдэрөө тэмдэглэхэнь. Арад зондоо нюур хуудаһаяа харуулжа эхилһээрнь,  тэбхэр 100 жэл гүйсэхэнь. Зуун жэлэй хугасаа соо “Буряад үнэнэй” уурхайда далижаад, ниидэн гараһан, хожомоо алдар суутай болоһон уран зохёолшод, эрдэмтэд, багшанар, засаг түрын жолоо баригшад олон.  Буряад арадай эрхим хүбүүд, басагад “Буряад үнэн” сониндо ажал хэхэдээ, хэмжэшэгүй ехэ һургуули гарадаг байна. Арад зон соогоо сэдхүүлшэнэй ажал хэжэ эхилээд, нилээд ехэ хүмүүжэл абажа гараһан, зоригжон хатуужаһан байдаг. Эхэ оронойнгоо бата хүсэтэй болоһон 1920- 30-аад  онуудта, Эсэгын дайнда “дайсанаа даража, даагаа һүүлдэһэн” жэлнүүдтэ, амгалан байдалай тайбан тэнюун жэлнүүдтэ, мүнөөдэрэй жабхаланта сагта  “Буряад үнэн” сониной сэдхүүлшэд буряад арадтаяа суг хамта алхалаашье, алхалһаар зандаа!  

Алдуунуудаа заһаһаар...

Багша, сэдхүүлшэ, ирагуу найрагша Цырендулма Цыреновна Дондогойн һургаал заабаряар толилолго бэшэжэ һураа һэмби. Бэшээд асархадам, иигээд эхилхэ, иимээр дүүргэхэ гэхэ мэтые заадаг байгаа, улаан гуурһаар улаа нэлээ болотор заһаха даа. Алдуунууд дээрээ нилээн ажал хэхэб. Дахин алдуу хэхэгүй гэжэ оролдохоб. Үлтир үлтирһөөр, улаанаар заһаһан заһалтанууд үсөөн болоо һэн. Буряад арадай уран зохёолшо Цырендулма Дондогойн 1989 ондо хэблэгдэһэн «Шулуудай тарни»  гэһэн ном соохи шүлэгэй мүрнүүд мүнөөдэрэй байдалые ялас гэрэлтүүлэн, яһан дээрэ яс гэжэ харуулаадхина бэшэ гү? Уран зохёолшо  хүн яагаашье хадаа ажабайдалай амин шухала асуудалые зүгнэжэ мэдэжэ, зүн  соогоо энээн тухай хэлэжэл байгаа болоно. Тэрэ үедэ энэ шүлэг уншахадам, минии ухаанда ороогүйл даа шүлэгэйнь удха - сэхэ руунь хэлэнэб.  Поэдүүд ондоо зон - зүрхэниинь ондоо сохидолтой. Засаг түрын урдаһаа хэлэхэ үгэтэй, айхаяа мэдэхэгүй, арад түмэнэйнгөө түлөө харюусалгатайб гэжэ мэдэрдэг Цырендулма Цыреновна Дондогой нэрэ түрэтэй, солотой хүн байгаал даа. Мүнөө алтан дэлхэйһээ халижа ошоһоншье һаань, хэлэһэн үгэнь, зохёоһон шүлэгынь захяа мэтээр һанагдана. «Эхэ тухай домог»  шүлэгэйнь мүрнүүдые дахяад уншаял, бодолгото болоёл, һанаа амар  бү байял!

Элдин дэлхэйдэ юунһээшье һайхан

Эрдэни баялиг үгөөш намдаа –

Эжы, тэрэшни намтайл байха,

Эдлэжэл ябанам энэ наһандаа.

Алтаншье бэшэ даа, мүнгэншье бэшэ даа –

Арад зоноймни эхэ хэлэн лэ:

Наранда һүртэйгөөр толорхо элшэтэн,

Намилһан торгондол, намирма хилэндэл!

«Угаймни баялиг!» - гэжэ хэлэнэмби,

Угаа уһанда хаяагүйб, тулайрхан,

Түрэһэн эхэеэ гэрһээнь бэеэрээ

Түлхижэ гаргаһан муу үришүү,

Тэрэнээ шудалхаа арсан зүриһэншүү,

Үндэгэн нарай үхибүүдээ хүтэлэн,

Үзүүлхэ ном, һургуулида ерээд,

«Үлүү хэшээл - буряад хэлэн,

Үхибүүн эсэхэ угаа ехээр.

 Ородто оруулхамнай», - гэдэг байһанаа,

 Огсом түрэлхид тон һайнаар

Һанана ха гү, али үгы гү?

Һанахал хэрэгтэй, ухаагаа үгылэн!

Оёоргүй далайһаа субад удхаһандал,

 Олдонол арадһаам шэмэтэ үгэнүүд.

Мүнгэшэ-алташа нарин дархандал,

Мүлеэд,  һөөргэнь арадтаа үгэнэм.

Эхэдээ магтаал дуулажа наһандаа

Эхэ хэлэеэ магтажа барахагүйб.

Эхымни үгэһэн эрдэни һэн даа,

Элдин газартаа шэнгэтэрээ урбахагүйб!

Хүхюутэй оршон соо

1967 оной намар Улаан-Үдэ ерээд, “Буряад үнэндэ” машинисткын ажалда һуража эхилээб. Яһала түргэн тоншожо һурааб. Алдуугүйгөөр, сэбэрхэнээр толилолгонуудые тоншохо хэрэгтэй байгаа. Ажалаа угаа дуратайгаар хэдэг байгааб. Ахайн абгай Һамасуу Батуевна Батожабай сониной ажалда зууршалаа һэн. “Хүнэй үгөөр байгаарай, оролдосотой ажалаа хээрэй”, - гэжэ абгай захяа бэлэй.

1967 оной ноябриин 7-до Октябриин хубисхалай 50 жэлэй ойн баяр болоо. Ямар ехэ һайндэр болоо гээшэб! “Буряад үнэн” сонинойхид гэрэл зурагта буулгуулаабди. Сайлалган, дуу дуулаан, хүхюутэй оршон байдал тойроод тогтонижоо. Ирагуу найрагша Цыден Галсановай “Буряад басаганда” гэжэ шүлэг Бата Аюшеевич Гылыков уярма гоёор уншаа һэн. Һүүлдэ тэрэ шүлэг, үшөө бэшэ шүлэгүүдые номой санда олоод уншаа һэмби. Тэрэ гэһээр буряад шүлэг уншаха дуратайб.

Ажалаа жэншэдгүй хэхэ гэжэ оролдодог байгааб. Нэгэтэ үглөөгүүр ажалдаа ерэхэдэмни: “Буряад үнэн” сониной түрүү хуудаһан дээрэ алдуу гараа - шамайе Бато Будаевич Будаев дуудана”, - гэбэ. Зүрхэмни аманһаа гарана аа гү гэхээр,  айхабтар ехээр айнхай үүдыень нээжэ оробоб. “Алдуу гараа. Шинии зэмэ гү, элирүүлхэбди. Хананхатай ажалаа хээрэй”, - гэжэ хэлээ һэн. “Тиимэш аймшагтай бэшэ ноён лэ”, - гэһээр ажалдаа бусабаб. Цырма Аюшеевна Аюшеева, Надежда Михайловна Баторова, Цырен-Ханда басаган гээд машинисткэнүүд хүдэлдэг байгаабди.  Ороод ерэхэдэмни, оршуулагшад, сэдхүүлшэд дүүрэн. “Ямар алдуу гарааб? Хараалгаа гүш?” - гэжэ асуухадань,   “Хөөрэлдөөн” гэжэ гаршагта хоёр үзэг унашаһан байгаа. Минии алдуу бэшэ байгаа. Минии тоншоһон саарһан дээрэ зүб бэшээтэй байгаа. Типографида алдуу хээ”, - гээд, дажаганажа байнаб.

Хүхэ энеэдэн. Эрэшүүл: “Дахяад хэлэ даа. Ямар алдуу гарааб?” - гэнэ, тиихэдэнь эхэнэрнүүд: “Абяа бү гара”, - гэжэ хашхаралдана. Абяагүй болоо юм аабзаб даа. Манай Агада нэгэ ондоо, Хэжэнгэдэ тад ондоо үгэнүүд байдаг гэжэ тиихэдэл мэдэхэ болоо бэлэйб. Баргажанай аймагай Геннадий Ринчино, Владимир Жигжитов хүбүүд хүдөө ажахын таһагта ажалладаг һэн. Баргажанаараа дуугаралсаха. Би ойлгохогүйб. Баһа хүхэ энеэдэн болохобди.  

Үшөө нэгэ энеэдэтэй ушар болоо һэн. “Аквариум” магазин гэлсэхэ. Нэгэтэ тэрэ магазин зорюута ошобоб. Аквариум соо загаһа харахам гээшэ. Ерээд хэлэнэб: ”Аквариум магазин  соотнай ямаршье загаһан үгыл”. Унажа, бодожо байжа энеэлдээ юм һэн.

Хододоо хүхюутэй, сэсэ буляалдаатай, энеэдэ наадан  замхахагүй, тиимэл оршон тойрон “Буряад үнэн” сониной ажал дээрэ байгша һэн.  Буряад нютаг бүхэнһөө ерэһэн хүхюун, дорюун, эрдэм һургуулитай, хүмүүжэл  һайтай хүнүүд мэдэхэгүй юумыеш заагаад үгэхэ, алдуу хээ һааш, заһаад, заагаад үгэхэ - тиимэл һайхан хүнүүд соо ажал хэжэ ябаа бэлэйб.  Матвей Михайлович Осодоев, Доржи Осорович Эрдынеев,  Цырен-Дондог Хамаевич Хамаев, Цырендулма Цыреновна Дондогой, Рабдан Цыбикович Цыбиков - соёлой таһагайхид, ямар гоёор зохёон бэшэдэг байгаа гээшэб. Тэдэнэй бэшэһэн юумэ тоншохо дуратай һэм. Дондог Улзытуев,  Даша-Даба Мункоев ирагуу найрагшадай шүлэгөө уншахыень,  Даша Дамбаевай “Сэлэнгэ” дуугаа дуулахыень соносоһомби.

Минии эгээн ехээр түбэгшөөдэг, хүндэлдэг Бато Будаевич Будаев нэгэтэ «Буряад үнэн» соо  намтай уулзаад: «Ши бэрхээр бэшэнэш. Бэшэһэн юумыеш һонирхон уншагби», - гэжэ хэлэхэдэнь, одоо ехээр баярлаа һэмби. Бэлигтэй сэдхүүлшэнэй хэлэһэн үгэ - ямар ехэ шагнал гээшэб!  

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА, “Буряад үнэн” сониной ветеран