«Алтаргана» нааданай ашаг үрэ асари ехэ!

Арадай дуунай нэрээр

30 жэлэй саада тээ Хэнтэйн аймагай Дадал нютагта арадай дуунай урилдаан гээд, “Алтаргана” наадам­най эхи абаһан юм. Аба эжы тухай дуулаһан һайхан дуунай нэрээр “Ал­таргана” гэжэ нэршэһэн түрүүшын “Алтаргана” 1994 ондо болоһон юм. 2008 ондо Эрхүү хотодо “Алтаргана” нааданай болоходо, түрүүшын нааданай үедэ, 1994 ондо, Дадал сомоной засаг дарга байһан Доржсүрэниие түрүүшын “Алтаргана” наадан тухай мүшхэхэдэм, өөрөө “Улаалзай” нэрэ Батхуягай үгэхэеэ һанаһанаа, ара­дай дуунай нэрээр “Алтаргана” гэжэ нэрэ үгэһэн тухай, алтаргана сэсэгэй ямар байдагые мэдэхэгүйһөө боло­жо, улаалзай сэсэг зурагдаа һэн гэхэ мэтэ олон һонин юумэ хөөрэхэдэнь, бэшэжэ абаад, тэрэ дороо “Буряад үнэн” сониндоо бэшэhэн байгааб.

 Намжилма Бальжинимаева

- Буряад арадай дуунай урилдаа­най шүүгшэ байгааб. Арадай дуунуу­дые соносожо байхадаа, ямар һайхан аялгатай, ямар гүнзэгы удхатай дуу­тай арад гээшэбибди гэжэ бахархан байгаа бэлэйб! Монголой буряадуу­дай урданай дуунуудаа дуулахадань, зүрхэеэ доһолгожо, сэдьхэлээ уяржа байһанаа мартадаггүйб! – гээд, 1996 ондо Биндэртэ болоhон “Алтаргана­да” хабаадаhан Рыгзын Цыдендор­жиев мүнөө хөөрэдэг. Зүдхэлиинхид Орос гүрэниие түлөөлжэ, эгээн түрүүшынхиеэ 2000 ондо Монголой Дашбалбарта болоһон “Алтаргана­да” хабаадаһан юм. Тиихэдэ Балма Цыренгармаевна Цымпилова ара­дай дуу дуулаад, мүнгэн медаль шаг­налда хүртөө. Саяна басаган эдир багахан ябаад, 2004 ондо Чойбал­санда арадай дуу ханхинаса дуулаад, “Алтаргана” нааданай хүрэл медальда хүртөө бэлэй. 2008 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтарганада” ара­дай дуунай мүрысөөндэ хабаадаха­дань, абьяас бэлигтэй Цымпиловтэ­нэй бүлэтэй танилсаабди. Тиихэдэ Эрхүүдэ Балма Цыренгармаевна Саян хүбүүнтэеэ арадай дуунуудые аргагүй гоёор зэдэлүүлжэ, мүнгэн медальнуудые Агынгаа олон тоо­то медальнуудта нэмэрилээ бэлэй. Дадал сомондо 2014 ондо болоһон “Алтарганада” Балма Цыренгарма­евна буряад арадай дуунай урилдаанда алтан медальда, Саян оршон үеын буряад дуу дуулаад, мүнгэн медальда хүртөө, харин Саяна “Дан­гина” урилдаанда илажа, алтан ме­даль үбсүүндээ яларуулаа һэн. Нэгэ бүлынхидэй гурбуулаа нэгэхэн үдэр соо иимэ илалта туйлахадань, ямар гайхамшаг һайхан байгаа гээшэ hэн бэ!

2002 ондо «Алтаргана» наадан хилэ дабан, Ород гүрэн руу ерэ­жэ, Агада бүтээгдээ һэн. Энэ дэм­бэрэлтэ һайхан үйлэ хэрэг Баир Баясхаланович Жамсуевай, тэрэ­нэй туһалагшадай хүтэлбэри доро баян бардамаар, арюун һайханаар, жэншэдгүй журамтайгаар бүтээгдээ бэлэй.

Буряадуудай эрын гурбан наадан, оршон үеын шэнэ дуу шэлэлгэ, эр­хим ном хэблэлгэ, һэеы гэр харалга гэһэн урилдаанай шэнэ зүйлнүүд нэмэгдэжэ, «Алтаргана» наадан улас­хоорондын хэмжээндэ гаража, үргэн дэлисэтэй, дэлхэй дүүрэн алдар суу­тай болоо бэлэй.

Ниитэ нэгэ дүримтэй болоо

2002 оной “Алтаргана” нааданһаа эхилээд, түрэл хэлэеэ аршалха, абар­ха, хүгжөөхэ хэрэгтэ алас холын хараатай хэмжээ ябуулганууд эхилээ һэн. Наадан уласхоорондын хэмжээндэ гарахадаа, ниитэ нэгэ дүримтэй болоо һэн. Энэ “Алтарганаһаа” эхилжэ, хүгжэм зохёогшо­дой дунда дуу зохёохо урилдаан бо­лодог болоо һэн. Тэрэ гэһээр олон шэнэ дуунууд бии болоо, дуунуудые амилуулжа дууладаг дуушад олон болоо. Дуунай үгэ зохёохо, хүгжэм зохёохо, дуун ямараар бүтээб гэжэ сэгнэхэ дуратайшуул гээд лэ, эдэ бүгэдэмнай буряад дуугаа дуула­ха, хэлээ хүгжөөхэ хэрэгтэ ашаг үрэ асарна бшуу.

«2006 ондо Улаан- Үдэдэ, 2008 ондо Ангара мүрэнэй эрьедэ, 2010 ондо бүхы дэлхэйн монгол туургатанай гал гуламта Улаан- Баатарта «Алтаргана» нааданай арюун һүлдэтэ туг намилзаа һэн. Тиигэжэ мартагдашагүй уулзалганууд болоо бэлэй.

 Уран дархашуулай ажалнууд уладай һонирхол татадаг

2018 ондо “Алтаргана” нааданай болоходо, Эрхүү хотын номой санда үзэсхэлэндэ табяатай уран дархашуулай, уран зураашадай, уран нэ­хэгшэдэй ажалнуудые хараабди. Мо­доор һиилэдэг дархашуул, мүнгэшэ нарин дархашуул, уран зураашад, гар урлалнуудые бүтээгшэд, урашуул хабаадаһан байна.

Үзэмжын эхин дээрэ буряад үндэһэн хубсаһанууд гоё һайханаараа хүнүүдэй анхарал татажа байгаа. Жэлэй дүрбэн сагта буряадуудай үмдэдэг үндэһэн хубсаһа нарин нягтаар оёдог, урда тээхи “Алтар­гана” наадануудта оло дахин илал­та туйлаһан Цыпелма Нанзатовна Бальжинимаевагай Агын тойрогһоо асарһан буряад хубсаһануудые хүнүүд һонирхон хаража, зүбшэн хэлсэжэ, уран гартанда асуудал таби­жа байгаа һэн.

Модоор һиилэжэ урлаһан Тан- тяана, Хонтоли дүү хүбүүдтэеэ һуужа байһан Бабжа Барас баатарай хүрэг уран модошо дархан Болот Дондо­ков бүтээгээ юм. Алишье хажууһаа харахада, баатарнууд нээрээ ами­ды юм шэнги һуужа байһандал үзэгдэхэдэнь, жэгтэй байгаа һэн.

Түмэр дабтажа, уран бүтээл бай­гуулагша Баир Ракшаев, үндэһэн маягтай гарай бэлэгүүдые бүтээһэн уран бүтээлшэд Александр Шагду­ров, Ирина Рабданова, анхан ямараар ханзын нюур шэмэглэн шэр­дэдэг байгааб, тон тиимээр буряад зурагай гуримаар бүтээһэн Зоригто Ешиев гэгшэдэй бүтээлнүүд онсо он­доохоноор харагдаһан юм.

Эрхүүгэй уран бүтээлшэд Любовь Бертакова, Юрий Ермолаев, Владис­лав Урбаханов, Надежда Атанова гэгшэдэй уранаар бүтээһэн ажалнуудые гоёшоогообди.

Буряадуудай ажабайдал бүхы талаһаа

“Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн тулал­даанда арадай аман үгэ, хошон зугаа үгэ, ёһо заншал, дуу хүгжэм, ёохор хатар, буряадуудай ажабайдал бүхы талаһаа харуулагдана. Монгол Ула­сай соёлой түрүү ажалтан, Буряад Уласай соёлой габьяата зүдхэлтэн Батнай омогтой Дашцэрэнгийн Сэндэр багшатай “Алтаргана” нааданда Эрхүүдэ уулзаад, hанамжаяа хөөрэхыень гуйхадамни, тэрэ иигэ- жэ хэлээ бэлэй: «Энээнһээ урагша арадай дуунай тэмсээндэ шэлэн шүүжэ ябадаг байгааб. 2018 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтаргана” наада­най “Буряадай нэгэ үдэр” урилдаан­да шүүгшэ болооб. “Ямар һайхан зүжэглэмэл тоглолтонуудые хараа гээшэбиб! Ямар баян хэлэн гээшэб! Ямар гоё хубсаһан гээшэб! Ехэ баяр­тай байнаб. Олон бүлгэмүүдтэ эдир хүбүүд, басагад хабаадана. Эхэ хэлээрээ, нютагайнгаа аялгаар хөөрэнэ, дуулана. Энэ ехэ һайшаалтай. Хүн зон гэхэдээ – амитан, хөөрэлдөөн гэхэдээ - хүүр, зугаа гээд хэлэхэдэнь, ехэ һонин байгаа. Бидэ талын буряадуудбди, эрхүү буряадууд хадын зон байна. Тайзан дээрэ нютаг бүхэн, ондо ондоо зан заншалаа, ажабай­далаа, ажахыгаа, абари зангаа, ёһо заншалаа харуулаа. Зарим тээ он­доошог байбашье, хуу ойлгосотой, һонирхолтой байгаа. Арадай аман үгын дээжые амтархан соносооб, ёохорой хатарай элдэб янзые харааб, олон мэдэхэгүй зүйлнүүдые мэдэхэ болооб».

Дангинанарай уялга ехэ

“Дангина” урилдаан олоной ан­харал татадаг. Тиимэ байнгүй яахаб. Буряад арадай эгээн һүбэлгэн бэр­хэ, эгээн сэсэн ухаатай, эгээн сэбэр сэмсэгэр басагад элирэн шалгаржа, шадабарияа харуулна ха юм. Басагад ерээдүйн эжынэр гээшэ, эжынэр лэ үхибүүдээ хүмүүжүүлдэг. Хүмүүжэл гээшэмнай нарай нялха хүүгэниие үлгын дуу дуулажа, бөөмэйлжэ үндылгэхэ, хүн болгожо, хүл дээрэнь табиха эжын уялгые хэлэнэ. Оулэн эжы ямархан гайхамшаг хүбүүдые тэнжээн үндылгөөб даа! Хүмүүжэл гэжэ үгэ хүн болгохо гэһэн үгэтэй хол­боотой. Хэлээ мэдэдэгээр, зан зан­шалаа сахидагаар, эрдэм номдо ду­ратайгаар хүн болгожо хүмүүжүүлхэ - эхэ хүнэй нангин уялга мүн. Хүн түрэлтэн соо буряад хүбүүдые хүнэй тухай хүн болгожо хүмүүжүүлхэ гээ­шэ эжын энэрхы сэдьхэлһээ, сэсэн ухаанһаа дулдыдана. Тиимэ ушарһаа дангинануудай урилдаан гүнзэгы удха шанартай гээшэ.

Морин эрдэниеэ хани нүхэр мэтэ һанадаг

«Морин эрдэни» урилдаан Ага­да болоhон «Алтаргана» нааданда эмхидхэгдээ бэлэй. Мориной нюр­ган дээрэ хүн болодог нүүдэлшэ арадай хүбүүд, басагад мүнөө сагта хото, городуудаар ажаһууна, ажал хэнэ. Мүнөө үе сагай эрхээр мори харажашье үзөөгүй буряадууд бай­гаа ааб даа. Эдэнэр юу ойлгохоб даа гэжэ һанан гэһээшни шуһан соонь Агуу Чингис хаанай сэрэгшын улаан шуһан лүг-лүг гэжэ оболзожо, үнэһэн соо нюугдаһан сог мэтэ зүрхэн соонь зүн зүгнэл байнал, согые үлеэн гэһээшни гал дүлэн мэтэ соробхи­лон дүрэлзэшэхэ, нүүдэлшэ арадай үри һадаһанай шуһан хайшаа ошо­хонь һэн бэ... Би буряад-монгол гээ­шэб гэһэн мэдэрэл эльгэн соонь бии болодог. Аглаг тала дайда тухай дуу аянгалха, юуб даа дархалаад үзэхэ, уран шүлэг зохёогоод туршаха эр­мэлзэл сэдьхэлдэнь түрэдэг. Энэ үйлэ ямар гоё гээшэб!

Мориёо гоёодог, эмээл, хазаар, дүрөө, дүрөөбшөө мүнгэн тоборюулгаар гоёодог, уран гартай арад зон гээшэбди гэжэ үри бэедээ ха­руулхын тулада, һургахын тулада “Морин эрдэни” гэжэ урилдаан һанаашалагдаа юм. Буряад хүн гээшэ морин эрдэниеэ хани нүхэр мэтэ һанажа, тэрэнээ шэмэглэн го­ёодог бэлэй. Тиигэжэ тэдэнэр мо­ринойнгоо хазаар, эмээл, хударга, дүрөөбшэ гэхэ мэтэнүүдые мүнгэн угалзануудаар, үнэтэ шулуунуудаар гоёодог байгаа. Залуушуул­най нюдөө хужарлуулжа хараг даа, гараараа эльбээд үзэг даа, дархалаад үзэхэмни гэжэ туршаг даа гэжэ мориной зэр зэмсэгэй харалга эхи абаа hэн. “Морин эрдэни” урилдаан һалбаржа, ерээдүйдэ “Алтаргана” нааданай эгээн гоё шэмэг болохонь дамжаггүй!

Уран дархашуулай бүтээлнүүдые харахадаа, ямар гайхамшаг гоёор ур­ладаг улад зон байдаг юм бэ гэжэ һайхашаахаш, гоёшоохош, манай буряад дархашуул оройн шэмэг бэр­хэ дархашуул юм даа! Һээр шаал- ган, шатар, шагай - арадаймнай үндэһэн нааданууд - хүнэй оюун ухаанай һорилго, сэдьхэлэй тэсэбэри бүхэлдэг, хүсэл зоригжуулдаг, ухаан дээрэ ухаа нэмээдэг нааданууд.

Мал ажалаа магтан...

“Нангин бууса” урилдаан мал ажал эрхилхэ хэрэгые дэмжэжэ, мал­ша арадай хүбүүд басагадта эрхим буусануудые харуулха, һээр шаал­гада олон һээр хэрэгтэй, тиимэһээ эбэртэ бодо малаа үсхэбэрилхэ хэ­рэгтэй гэһэн зорилготой энэ урил­даан һанаашалагдаа юм. Элинсэг хулинсагайнгаа мал ажал эрхилжэ байһан хүнүүдтэ урма зориг бадараахын тулада, ажалыень дэмжэхын тулада энэ урилдаан эмхидхэгдээ юм.

Үльгэр түүрээхэ, үльгэрөөр һонирхохо гээшэ залуушуулда ехэл хэрэгтэй даа. Тэнгэриин бурхад үльгэр шагнаха дуратай гэлсэдэг. Үбдэһэн хүн эдэгэдэг байгаа гэлсэ­дэг. Үльгэр соносоод эдэгэжэ болоо гү, али үльгэр соносохоёо ерэһэн бурхад үбдэһэн хүниие хайрлаад, эдэгээжэ болоо гү гэхэ мэтэ һонин бодолнууд ухаанда ороно. Үльгэрөө түүрээжэл байхада, дэмбэрэлтэй hайхан даа!

Эхэ хэлэеэ аршалан абарха, хадагалан хүгжөөхэбди!

Алтан дэлхэй дээрэ буряад арад гэжэ олон арадуудай дунда үлэхэ гэ­бэл, буряад Эхэ хэлээ аршалан абар­ха, хадагалан хүгжөөхэбди!

Үбэр Монгол, Халха Монгол, Бай­гал шадарай Эрхүү можо, Буряад Улас, Үбэр Байгалай хизаар - эдэ хадаа эльгэн һайхан нютагнай, га­зар уһамнай, уула мундарганууднай тобойжо, элдин таламнай хабтайжа байна. Ямар һайхан Байгал далай­тай, Хүбсэгэл нууртай, ямар һайхан гол, нуурнуудтай, уула хабсагайнууд­тай, ямар һайхан элдин тала нютаг­тай гээшэбибди!

Монгол Уласай Булган аймаг­та июлиин 26-28-ай үдэрнүүдтэ дэлхэйн зүг бүриhөө буряад-монголшууд сугларжа, Бүхэдэлхэйн “Алтаргана-2024” гэһэн нааданай наран доро урма баяртай уулзахамнай болтогой!