​Аша туһатай эдеэн

Мүнөө сагта хүн зон элдэб хари гүрэнэй, ондоо яhатан арадуудай эдеэ хоол эдижэ, өөhэдынгөө үндэhэн арадай эдеэ хоол мартажархиhаниинь гайхалтай. Гэбэшье hүүлэй үедэ Буряадтаа үйлэдбэрилhэн эдеэ хоол нэбтэрүүлжэ байhан Буряад Уласаймнай засаг түрын ажаябуулга hайшаалтай. Буряад-монголшууд сагаан эдеэндэ ехэ анхарал табидаг байгаа. Боро аргын гол үйлэ сагаан hүнэй зүйлhөө үндэhэлдэгынь эли аабза. Жамбал багшын тайлбарилhаар, айрhан гээшэ шүдэндэ hайн. Айрhа эдиhэн урдын зоной шүдэн муудадаггүй байгаа. Yндэр наhатайшуулай жэбжэгэр шүдэнүүдые хараад, бишье гайхаhан байнаб. Багашуулда манай угсаатан айраг, аарса, тараг уулгажа, бэе махабадыень хүдэр, бүхэ болгодог байгаа. Миниишье хүгшэн эжы мэнгээрhэ мүлжэгты, шүдэнтнай хурса, бүхэ болохо гэжэ хэлэдэг hэн. Энэншье эрдэмтэ багшын хэлэhээр, зүб байна.

Боро хоол – борсо

Урдын монголшууд үхэрэй мяха хатаажа, борсо хэдэг гэжэ эли. Борсо сагаан ба хара байдаг. Yбэлэй үүсын мяханай борсо сагаан байдаг, харин хабарайхи хара борсо гэдэг юм. Нүүдэлшэ араднай аргалаараа галаа носоогоод, борсоороо шүлэеэ шанажа уугаад лэ, hү тараг, аарса, айрагаа уугаад ябахадаа, бэень шэрхи, энхэ элүүр ябаа бшуу. Элдэб хорото эдеэ гэдэhэнэйнгээ тэhэртэр эдихэ бэшэ, арюун сэбэр эдеэнhээ амасан, үл залгаад лэ ябаа ха юм даа.

Бусалһан дабһатай уһан туһатай

Буряад арад жэмэс, ногоогоо түүжэ, эдеэндээ хэрэглэжэ байhаниинь эли. Энэнь хадаа бүхы арадуудай боро аргын зүйл гэжэ мэдээжэ. Буряад зон нохойн хоншоор, гэшүүнэ, үлир, тарнаа, тибhэ суглуулжа эдидэг hааб даа. Эдэ бүгэдые эдеэд ябаhан хүнэй бэе махабад элүүр энхэ, элдэб үбшэндэ диилдэхэгүй. Мүн аршаанта болон булагай уhаяа уужа, хотын үбшэнhөө зайсадаг байгаа. Жамбал багшын хэлэhээр, багаханаар дабhалhан бусалhан уhа үдэр бүри уубал, эгээл туhатай юм байна. Yлэн бэедээ уухада, хотын үбшэнhөө hэргылэгдэхэ, энхэ элүүр болохо гэдэг.

Сай бариха ёһо гурим

Сай гэээшэ буряад-монгол угсаатанай нангин ундан гэбэл, алдуугүй. Сай бэлдэхэ, шанаха, ууха гээшэ ёhотойл ажаhуудалай соёлой нэгэ ехэ эрдэм байгаа. Буряад арад аяга сайгаар хүн зониие угтадаг, аян замдань үдэшэдэг hэн. Тиихэдээ үреэлэй hайхан үгэнүүдые хэлэдэг байгаа. Сай бэлэг барихадаа, эгээл сэнтэй бэлэг гэжэ тоологдодог hэн.

Сайгаар баригдаhан хорёо.

Урдын сагта хабтагар сайгаар гэгээн түрэлтэнэй ябаhан харгы бүрхөөдэг байгаа. Монгол ошоходоо, Сүхэ-Баатар хотын дүтэхэнэ Эжын модо гэжэ нангин шүтөөнэй газар байдаг. Тэрэ модые оло олон хадагаар орёожорхиhон. Тэрэ хадагуудые хүдэлгэн, гараараа модо баряад, хүсэлhэн hанал тухай шэбэнэхэдэшни, тэрэшни бүтэхэ гэдэг. Тэрэ Эжын модо тойроод, тэбхэр хатуу ногоон сайгаар хүреэ баряатай. Би дүтэлхэдөө, юрэ модоор бариhан хүреэ гэжэ hанаад, адаглажа харахадамни, ногоон сайнуудаар дабхарлан баригдаhан байгаа. Тэрэ ногоон сай мүнөө үеын сай шэнги бэшэ, харин манай багада Грузиhаа асарhан гонзод гэhэн ногоон сайнууд байгаа hэн. Иигэжэ нангин шүтөөнэй газарта сайгаар бариhан хүреэ хаража, ямар ехэ сай гээшэб, хэды олон зон эндэ ерэжэ, шүтэн hүзэглэжэ мүргэнэ гээшэб гэжэ бахархан хараа бэлэйб.

Дасанда өөрын удха шанартай.

Дасанда ламанар, хубарагуудай ажаhуудалда сай гээшэ өөрын нангин удхатай. Хуралнуудай үедэ сай заабол аягалдаг. Дасан, дугангуудта сай шанадаг онсо таhаг байдаг. Сай шанаха тусхай хүн байгаа бшуу. Мүн зарим уншалганууд сайгүйгөөр үнгэрдэггүй. Ехэ хуралай үедэ ламанар забhар хээд, сайгаа аргаахан, дуугай hорожо уудаг. Энэ сагые манжа бариха гэжэ нэрлэгдэдэг. Энэ үедэ ламанар Бурхан багшатай уулзажа байдаг гэжэ дуулаhан байнаб. Уншалга хэхэдээ, ямар бурханиие дууданаб, тэдэниинь дасан соо ерээд, хэрэг бүтээхэдэнь хамhалсадаг, харин сай барижа байхадань, ламанартаяа харилсажа байдаг гэдэг. Энэ үедэ hүзэгшэд, юрэ өөhэд хоорондоо шашалдажа байхагүй, маани мэгзэм тухай шэбшэжэ, дуугай шүтэн hууха хэрэгтэй гэжэ тухайлнаб. Энэ hанамжыемни буруушааха хүн байбал, бэшээрэйгты.

Эгээл ехэ хүндэ гээшэ. Сай ууха гээшэ ямаршье арадта ехэ хүндэтэй үйлэ ха юм даа. Аяга сайгаа барижа, ороhон айлшадые угтаха, хүндэлхэ гээшэ гэрэй эзэдэй ёhо гурим. Гэрэй эзэдые хүндэлжэ, хэды садхалан ябабашье, аяга сайень уугаад гараха хэрэгтэй. Энэтнай хомхой хобдог ябадал бэшэ, харин хүндэлэлэй тэмдэг гээшэ. Сай бэлэг барихадань, ехэ үндэр сэнтэй, тусхай хүндэлhэн бэлэг гээшэ. Мүнөөшье бидэ айлшалан ороходоо, заабол эжы, эгэшэдээ hайн шанартай сай бэлэг баридаг гээшэбди. Хэр угhаа сай бэлэг бариха гурим мүнөөшье сагта алдагдаагүй. Сай гээшэ мүнгэнэй хэмжээн, хүнэй байдалай гэршэ болодог байгаа.

Урдандаа ногоон сай заабол hүтэй уудаг hэн. «Һүгүй сай үгырhэнэй тэмдэг» гэжэ хэлсэдэг байгаа.

Сайн аяга үбэртэлөөд ябадаг hэн. Сай ехэ hонин, онсо түхэлтэй, гонзод гэhэн хабтагаршаг аяга (пиала) соо аягалдаг hэн. Юундэ хабтагар аяга байгааб гэхэдэ, хүн бүхэн өөрынгөө аяга үбэртэлөөд ябадаг байгаа. Энэнь хадаа, минии hанахада, ариг сэбэр байдалай үйлэ, хүн бүхэн өөрынгөө аяга сооhоо уугаад, үбшэ хабшанда халдахагүй гэhэн удхатай байжа болоо. Илангаяа эрэшүүл болон ламанар өөрын аягатай байдаг hэн. Хабтагар аяга буряад дэгэлэй энгэр, үбсүүндээ хээд ябахадань, аятай, hаалта хэхэгүй байгаа. Аягаяа торгон бүдөөр орёогоод ябадаг hэн.

Аягалха тусхай гурим.

Сай аягалха тусхай гуримтай байгаа, тэрээндэ басагадые балшар бага наhанhаань hургадаг байгаа бшуу. Сай гээшэ нара зүб эрьелдэжэ байhан мэтээр аягалхадаа, дундань хонхойгоод (воронко) гараhан мэтээр аягалха. Дүүрэтэр аягалдаггүй, аягын захаhаа нэгэ орооhоной хэмжүүрэй зай үлөөдэг байгаа. Энэ хэмжээнhээ дээшэ гү, али доошонь аягалхада, аягүй, гажа буруу гэжэ тоологдодог. Сай пиала руу аягалагдаад, айлшанда барюулагдаха, үгы гэбэл, айлшанай урда табиха. Бүhэтэй хүндэ сай баруун гараараа баридаг, харин эхэнэр хүндэ зүүн гараараа баридаг ехэ hонин заншал байгаа. Энэнь хадаа тусхай хүндэлэлэй тэмдэг гээшэ.

Сай уухадаа, аягаяа – пиалаяа табан хургаараа баряад, хургануудаа дулаасуулдаг, тэрээнhээнь бүхы бэе руу дулаан элшэ хүсэ тарадаг ха юм. Пиала аяга хуhан модоной үндэhөөр дархалдаг, байгаалиин табиhан угалзануудыень зохёожо, тусхай будагаар шэрдэдэг, үрэдэг байгаа. Мүн мүнгэ, алтаар гоёодог hэн.

Маани уншажа арюудхадаг hэн.

Сай эхэнэр хүн бэлдэдэг, шанадаг байгаа. Сайн бүридэл ямар шанартайб, хэды hү хэнэб, тэрээнhээ дулдыдажа, амтаниинь илгардаг hэн. Сай шанахадаа, тогоон соогоо оло дахин худхахадань, сайн амтан hайжарна гэлсэдэг. Сайгаа оло дахин hамаржа худхахадаа, Арьяа Баала бурхандаа зальбаржа, «Ум маани бадме хум» гэжэ маани уншадаг байгаа. Тиихэдэнь сай арюудхагдажа, элшэ хүсэ үгэдэг юм.

Yшөө hонин юумэн гэхэдэ, Буряад ороной аймаг, нютаг бүхэн ондо ондоогоор сайгаа шанадаг байгаа. Зарим аймагуудта сай руугаа мяхашье хэдэг hэн. Ахын аймагта ешмээн талха үхэрэй дотор өөхэндэ шараад, hүтэй сай руу нэмэдэг. Иимэ сай үдхэн болотор бусалгадаг, зарим ушарта сай хааша шэнги үдхэрдэг байгаа. Иимэ сай уухадаа, эдеэ эдиhэн мэтэ садхалан ха юм.

Дашинима ДАМДИНОВАЙ «Уншаха, урилдаха, бэшэхэ номhоо» абтаба