Амидын тама гаталһан эхэ

Үнгэрэгшэ зуунай 30-аад онуудай hүрөөтэ хамалган, тушаалган болоhон жэлнүүд хүн түрэлтэнэй ажабайдалда хэды ехэ уйдхар гашуудал, үхэл зоболон, үншэрэлгэ ушаруулааб?! Хэды олон гэм зэмэгүй зон буудуур абажа, ами наhантаяа хосорооб? Хүндэ хүшэр баалалтын ажалда зарагдажа, үлэн хооhон байдалhаа, үбшэндэ нэрбэгдэжэ, хэды олон зон хариин дайдада сагаан яhаяа орхёоб? Хэлэжэшье, тооложошье барашагүй, одоол заха хизааргүй олон юм ааб даа.

Ажабайдалай амидын тама үзэhөөр, хуби заяанай «халуун шулуу долёоhоор», амиды мэндэ тоонто hайхан нютагаа бусаха аза талаантайшуулые хурга даража тоолохоор.

Сибириин сэбдэг хүйтэн сүлэлгын газарнуудта алтан дэлхэйн шарай хаража, амиды мэндэ үбгэ эсэгэнэрэйнгээ, нагасанарайнгаа Догой нютаг бусажа ерэхэ зол заяатай үхибүүд арбашье хүрэхэгүй hаа, биил даа. 1956 ондо Эрхүүгэй Зима станциhаа боохой хуасай омогой нюдарган баянай үри hадаhан гэжэ зэмэ амасаад сүлэгдэhэн Ринчинбалай Гармажаб Евдокия нүхэртэеэ, Тамара, Вася, Витя хүүгэдтэеэ түрэл нютагаа бусаhан. Красноярскын хизаарай Жулгетhээ Хүнхэр нютаг тоонтотой Мүнхын Дэлэг Мэдэгмаа нүхэрэйнгөө нагасанараар түшэг тулга хэжэ, Догой ерэhэн юм. Ерэмсээрээ, Иван 8-дахи, Коля 1-дэхи классуудта ороо. Галя 5-тай, Шура нарай байhан. Энэ 7 үхибүүд булта hургуулида hураад, түрэл ажахыдаа эрхимээр хүдэлжэ, үнэр баян гэр бүлэ боложо түбхинөөд, аба эжын ашата буянгаар, зон нютагай үргэмжөөр наhанайнгаа амаралтада гараад, ан-бун аша зээнэрээ үндылгэлсэжэ, адуу малаа үдхэлсэжэ байдаг юм.

Засаг хуулииншье, хүн түрэлтэнэйшье урда ямаршье гэм зэмэ хээгүй, арбан таба наhатай, гүлмэр залуухан Мэдэгмаа басаган шадалтай айлай үри байhандаа, Дарижабай Намжилма эжытэеэ Хүнхэр нютагhаа Красноярскын хизаар сүлүүлhэн намтартай.

Мүхэшэгүй хатуу зоригтой, таhаршагүй бүхэ голтой Мэдэгмаа Мункуева хариин дайдада үхэхэhөө бэшые арhа мяхаараа үзөө. 25 жэлэй хугасаа соо эгээл сэнтэй залуу наhаяа сүлэлгын газарта үнгэргөөшье hаа, сэдьхэл арюун, ажалша бүхэриг, айл аймагтаа хүндэтэй, хотоноор дүүрэн хүүгэдые үндылгэжэ, хорёогоор дүүрэн мал үдхэжэ, үнэнэй мүрөөр ябажа, ута наhа наhалаа.

Нэгэтэ дулаахан зунай үдэр ажалhаа бусажа ябатараа, абьяастай гоёор ород арадай шог дуу (частушка) эхэнэрэй дуулахые дуулажархёод, зог татажа, хорёодонь няалдаад шагнабаб. Лаб радио, телевизорэйшье дамжуулга бэшэ, хүн лэ дуулажа байна гэжэ ойлгобоб. Минии талаан болоходоо, Бамбар хүгшөөгэй (нютагай зон Мэдэгмаа эгэшые иигэжэ нэрлэдэг байhан) гэрэй үүдэн нээлтэтэй байжа, дуунай үгэнүүд эли тодоор дуулдажа байгаа бэлэй.

Хаана, хэзээ энэ үндэр наhатай эгэшэ частушка дуулажа hураhан байгааб гэжэ одоол ехээр гайхаад, гэртэнь оробоб. Мэндэ hайнаа хэлсэжэ, хүндэмүүшэ абгайн халуухан сай уужа, частушка дуулажа hураhан ушар мэдэжэ абаhамни, хожомоо нютагай баримта түүхэ суглуулха хэрэгтэмни ехэхэн түлхисэ боложо үгөө hэн.

1916 ондо Хүнхэр нютагай Абарзад Буламда олон хүүгэдтэй, шадалтай айлай гэр бүлэдэ Мэдэгмаа түрэhэн намтартай. Онон хатан эжын эрьеэр тугал буруугаа тогтоожо, хони хурьгадаа адуулжа, гэртэхиндээ туhалжа, ажалай дүршэлдэ hурадаг үдэрнүүдынь hубарижал байгаа. Хүхюун дорюун хүүгэд наhанай сэлмэг үдэрнүүд гэнтэ хүлеэгдээгүй hүрөөтэй шэрүүн hалхяар оро хираагүй үлеэгдэшэхэ гэжэ хэн мэдэхэб? 1931 ондо «нюдарган баяшуулай гэр бүлын гэшүүд» гэжэ зэмэлэгдээд, хогшол зөөриеэ хуу буляалгаад, 15-тай Мэдэгмаа Намжилмаа эжытэеэ хариин хүйтэн дайда руу сүлүүлбэ. Һэлгэхэ хубсаhашье, харгыда эдихэ хоолшье абхуулангүй, шэрүүн сэдьхэлтэн эхэ басаган хоёрые тушаажархиба. Буутай харуулшад ашаа шэрэдэг вагон руу олон зониие туужа оруулаад, хүлөө табиха зай забhаргүй болотор «гэмтэдээр» дүүргээд, сонхо үүдыень хаб-яб хаажархиба. Хайшаашье ошожо ябаhанаа мэдэхын аргагүй. Хүндэ хүшэр зам гаталhаар, Красноярск хото хүрэбэд. Тэндэhээ томо пароходто hуулгаад, Енисей мүрэн дээгүүр Дауриин аймагай Смоленск нютаг асарба ха. Хабарай тарилгын үе тудажа, ямаршье техникэгүй газарта улаан гараараа ажал хэжэ, гам хайрагүй заруулбад. Удаань хүнэй хүлөөр гэшхэгдээгүй үдхэн хара хүбшэ тайга соо модоной ажалда хүдэлбэд.

Модо отолхо, мүшэр сэбэрлэхэ, ашаха, уhанай урасхалаар тэрэнээ хэрэгтэй газар хүрэтэр урадхуулха гээд лэ, зай забдагүй ажал хүүлэбэ. Муу хубсаhатай, үлэн хооhон байдалтай, хүндэ хүшэр ажалтайшуулай тоогүй олониинь үлбэртэжэ, туража үхэбэд.

Мэдэгмаа эгэшын 25-тай болоhон жэл аюулта дайн эхилжэ, зоной байдал бүришье ехээр доройтошобо. Дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ залуу эхэнэрнүүд тон хүндэ ажалнуудта зарагдаба. Бүhэтэйшүүл Эсэгэ ороноо хархис дайсадhаа хамгаалхаяа дайнда мордожо эхилбэ. Дайнда мордоhон зониие hаадгүй абаашахын тула, наhан дундаа ябаhан залуу эхэнэрнүүдые харгын заhабарида татаба. Хабшал уйтан, эрид эгсэ, архаа бархаа шулуутай хадын харгынуудые саг соонь заhажа, тэргэ унаагай ябахаар болгохо гээшэ угаа орёо ажал байгаа. Бүhэтэнэй хэжэ байhан ажал үндэр наhатан, эхэнэрнүүд, үхибүүд хаа-хаана илгаагүй халан абаба. Дайнай дүлэтэ жэлнүүдтэ Мэдэгмаа эгэшэ модоной ажалда нүхэдөөрөө ябаа. Үдэр бүри 20 модоной зай ябагаар ошожо ажалаа хээд, тэдэнэр олоороо харанхыда байраяа бусахадаа, аймшагтай арьяатанhаа айhандаа, бэеэ аршалхын тула гү, али сэдьхэлэйнгээ гуниг тараангаа гү даа, бэеэ hамааруулангаа, шангаар дуугаа дуулалдадаг байгаа. Эндэл элдэб олон дуунда hураhан тухайгаа үндэр наhатай эгэшэ хөөрөө бэлэй. Жэлэй дүрбэн сагта ажал барагдаха бэшэ. Хабартаа огородой эдеэ тариха, зундаа ажаллаха, намартаа хартаабха, капуста, брюквэ, наран сэсэг хуряажа, гүрэндэ тушааха, фронт эльгээхэ. Хушын hамарай ургаhан жэл борбоосгойнуудые суглуулха, сэбэрлэхэ, гүрэндэ тушааха.

Шубуу үдхэдэг фермэдэ нарай дальбараануудые ажаллажа үзөө. Эндэhээ фронт руу үндэгэ, шубуунай мяха ехээр эльгээдэг байгаа. 1947 ондо М. Мункуева Агуу Илалта шэрээлсэхэ хэрэгтэ эрхимээр ажаллаhанайнгаа түлөө «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» медаляар шагнагданхай. 1970 ондо «За доблестный труд в ознаменовании 100-летия со дня рождения В. И. Ленина», «Ветеран труда» гээд лэ, Агуу Илалтын ойн баярай медальнуудаар, олон тоото грамотануудаар, үнэтэ бэлэгүүдээр шагнагданхай.

Дайнай урда Дугарай Боргодоон гэжэ хүнэй hамган болоод, 3 хүбүүдые түрэһэн юм. 2 ехэнь хатуу шэрүүн уларилтай газарта хүйтэ абажа үбдөөд, наһа бараһан. Бага хүбүүн Иван сүлэлгэhөө гэртэхинтэеэ нютагаа ерэhэн. Дайнай hүүлээр өөрhөө олохон наhа аха Мүнхын Дэлэгэй нүхэр боложо, угаа залгаха Коля хүбүүтэй, 2 басагадтай болоhон. 1953 ондо, 61-эйнгээ жэл дээрэ хайрата эжынь Дарижабай Намжилмаа үлбэртэжэ, сагаан яhаяа хариин нютагта хадагалуулhан.

Ажабайдалай шэрүүн урасхалда сохюулжа, 100 жэлэй эгсэ 4 хубииень хариин дайдада баалалтын ажал хэжэ, олон бэрхэшээлнүүдые дабажа шадаhан, тэсэмгэй шэрхи юрын буряад эхэнэрэй ажаhуудалай тэнсүүри оложо, байдалаа зохёоhон намтар мүнөө үеын эхэнэрнүүдтэ жэшээ боложошье магад. 100 наhанай орьёл өөдэ эсэн сусангүй дабшаhан хүгшэн, нагаса эжы аша зээнэрээ хаража, алтан дэлхэйн хүрьhэ гэшхэжэ, эхэнэрэй жаргал эдлэhээр, 94-тэйдөө түрэлөө hэлгээ hэн. Олон үхибүүдтэ ами наhа бэлэглэhэн ажалша бэрхэ эхын хуби заяан олон үеын үхи хүүгэдэй омогорхол болон мүнхэрөө. «Россия» колхозой түрүү hаалишадай нэгэн болохо Мункуева Мэдэгмаагай намтар, тэрэнэй гэр бүлэ тухайнь данса нютагай музейн жасада хадагалаатай.

Дулмажаб ЦЫНГУЕВА, Догойн музей даагша