​Буталагдаагүй хүшөө

Агууехэ Эзэн Чингис хаанай түрэһэн үдэр үбэлэй эхин һарын шэнын нэгэндэ Монгол Уласта “Бахархалай үдэр” гэжэ нэрэтэй тэмдэглэгдэдэг юм. Байгша ондо энэ һайндэр ноябриин 5-да тудалдаа.

Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана-2014” нааданай Дадал сүмэдэ болоходонь, Буряад Уласые түлөөлжэ, 300 гаран зон Дадал сүмэ руу зорёо һэмди. Харгы холо байгаа, аймагай түбһөө саашаа дардам харгы үгы болоод, талын харгыгаар саашаа дабшаа һэмди. Машинамнай шабардаад, МЧС-эй хүбүүдэй татажа гаргаһаар байтар, наран хадын саана ороо ааб даа. Харанхы һүни талын харгыда төөреэбди. Гайтай хатуу харгыда ябахадаа, эзэн хаанай нютагта ошохо гээшэ тиимэ бэлэн бэшэ хэрэг - иимэл хатуу байха ёһотой гэжэ һанаа бэлэйб. Үглөөнэй наранаар харгыгаа үргэлжэлүүлхэдээ, нюдэ алдама уудам тала харахадаа, Онон мүрэнөө гаталан дабшахадаа, бүмбэгэр сагаахан эшэгы гэрнүүдые харахадаа, иимэхэн һэеы гэртэ түрэһэн, энээхэн талаар бишыхан Тэмүүжин хазаар морёор гүйлгэһэн, һүүлдэ монгол туургатанаа нэгэдүүлээд, хаан болоод, бүхы дэлхэйе эзэмдэһэн ха юм гэжэ һанажа, бишэрэн  мүргэжэ ябаа бэлэйб. Дэлюун Болдогой тэндэ булаг бурьялжа байгаа. Эзэн хаанай багадаа ундалһан Хажуу булаг гээшэ гэжэ самбар дээрэ бэшээтэй харагдаа һэн. Эзэн Чингис хаанай ууһан булагһаа бидэнэр уһа хүртэхэдөө, хүсэ шадалтай, зүрхэн толототой, омог дорюун болоһон шэнгеэр үзэгдөө һэн!

Дадал сүмэдэ үндэр наһатайшуулһаа дуулаһан үнэн болоһон ушар тухай хөөрэхэ хүсэлтэйб.

1961 оной хабар Монголой Арадай хубисхалай намай түб хорооной секретарь, түүхын институдай захирал   Дарамын Түмэр-Очирой һанаашалгаар Агууехэ Чингис хаанай түрэһөөр 800 жэлэй ойдо зорюулжа, хүшөө бодхоохо, эрдэм шэнжэлгын хуралдаа эмхидхэхэ, шууданай марка, открытка хэблэхэ гэһэн Монгол Уласай засаг түрын шиидхэбэри абтаһан байгаа. Дадал нютагай арад зон тон ехээр дэмжэһэн, баяр бахархалтайгаар туһалалсаһан юм. Уран барималша Махвал, Чойжамца гэгшэд  хүшөө уранаар барижа бодхооһон юм.   Дэлхэй дээрэ эгээн анханай Эзэн Чингис хаанай хүшөөгэй нээлтэ 1962 оной майн 30-да болоһон.

Удангүй 1962 оной сентябриин 9-дэ МАХН-ын Төв Хорооны хуралдаан дээрэ Дарамын Төмөр-Очирые партиин урдаһаа эсэргүү ажал ябуулһан гэжэ зэмэлээд, албан тушаалһаань сүлөөлжэ, хүдөө нютаг сүлэһэн аабза. Хэблэгдэһэн марка, открытка усадхаха, хүшөө бутарган тэһэлхэ, тэһэлдэг бодисые Хэнтэйн аймагай Дадал сүмын намын даргада хүргүүлхэ гэһэн шиидхэбэри абтаһан байгаа. Сумын намын дарга Гонгормаагийн Цэрэндоржо намын гэшүүдые суглуулаад, хаалтатай протоколгүй суглаан болобо. Дээрэһээ ерэһэн даабари соносхоод, булта хүхэ сагаан шарайтайнууд абяа шэмээгүй удаан һууһан ха.

«Зай, нүхэд. Протоколгүй байгаа тула, хүн бүхэн өөрынгөө бодол хэлээрэйгты. Би хубидаа усадхаабди гээд, худал мэдээ ябуулая гэжэ дурадханаб. Таанадай хэлэхэгүй болбол би хэлэхэгүйб. Һүүлдэ арга хэмжээндэ оробол, бүгэдэ суг уная», - гэжэ Цэрэндоржо дарга хэлэһэн юм гэжэ хөөрэлдэдэг. Гэшүүд зориг орожо, бүгэдэ һанал нэгэтэйгээр хүшөөе тэһэлэнгүй үлөөһэн гээшэ.  Һүүлдэ Түб хороо мэдэһэн болобошье, бага сага арга хэмжээ абаад лэ, үнгэрһэн юм. Бодоод үзэхэдэ, дарганарай баһа мэдэжэ байгаашье һаа, нюдөө аняад үнгэргэһэндэнь үнэхөөр баярламаар!

Харин Дарамын Түмэр-Очир  хэдэн аймаг дамжан сүлэгдэн байтараа, 1985 ондо Дархан хотодо гэртээ байжа байгаад, хүнэй гарта зэрлигээр һүнөөгдэһэн юм. Бэедэнь гар хүрэһэн хүн мүнөөшье болотор элирүүлэгдээгүй.

Тэрэл намартаа Дадал сүмын буряад-монголшууд иимэ дуу зохёоһон юм.

Баабай Чингис изагууртай

Балжийн буряад-монгол зон,

Эзэн Чингис изагууртай

Эрэлхэг буряад-монгол зон...

Иимэл эрэлхэг зоригтой хүнүүдэй буянаар Хэнтэйн аймагай Дадал сүмэдэ Гурбан нуурта энэ хүшөө мүнөө байһан зандаа. “Баабай Чингис хаан” дуун арад зоной гүн сооһоо мүндэлөөд, мүнөөшье болотор дуулалдаһан хэбээрээ.

1990-ээд оной үедэ Япон гүрэнэй “Эн Эйч Кэй” телевидениин бүтээһэн "Монголой эзэнтэ гүрэн" баримтата кинодо буряад басаганай дуулаһан энэ дуун табан сериин эхин бүхэндэ соностодог байгаа. Бүмбэрсэг дэлхэй дүүрэн энэ дуунай аялга зэдэлһэн юм.

Эрэлхэг зоригтой, эхэ ороншо Дадал нютагай буряадууд “Алтаргана” нааданиие һанаашалжа, мүнөө энэ наадан олон уласай боложо суурхаал! 

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА, “Буряад үнэн” сониной ажалай ветеран