Эзэтэй газар - нютаг, нютагтай хүн - эзэн

Энэ зун Ага нютагаа ябажа ерээ һэм. Уг гарбалайнгаа обоодо, түрэһэн дайда, тоонтодоо мүргэжэ ерээб.

Ононой хамнигадай Гүнээкин омогтоной обоо Онон голойнгоо зүүн эрьедэ, Тугшан болон Гүнээ гэдэг һуурин газарнуудай дундань лэ оршодог юм. Эртэ урда сагһаа Баян Шира Булагтын обоо тахилгатай зомди. Энэ обоомнай Баян Мүнхэ гэжэ үшөө нэгэ нэрэтэй болоһон байдаг. Дээдэ үедэ Ононой хамнигад хүхэ мүнхэ тэнгэри шүтөөнтэй, бөө мүргэлтэй байһан гэхэ, харин мүнөө обоогоо ламаар лэ тахина.

Обоодоо хүрэжэ ерэһэн хүнүүд һанаһан хүсэһэнөө хэлэжэ зальбардаг, бурхадтаа мүргэжэ, үргэлөө баридаг. Уг удамаа, түрэһэн дайдаяа, бурхад сахюусадаа хүндэлхэ гээшэ манай бултанай нангин уялга мүн. Зальбархадаа, уг гарбалаа, газар уһаяа, хада уулаяа мэдэхэнь ехэ шухала байдаг. Тиимэһээ нютагай ахамад зон Гармазади Гомбожаповта, Валерий Семёновто, Светлана Семёновада болон минии аба Валерий Гындынцыреновтэ газар уһан тухайгаа хөөрэжэ үгэхыень хандаа һэм.

Хүдөө орон нютагуудаар газар уһанай нэрэнүүд мартагдажа, ерүүл зоной хари хэлээршье нэрэнь һолигдохо ушарнууд ехэ болоо гэжэ мэдэнэбди. Газар уһанай, хада уулын жэнхэни нэрэнүүд бү мартагдаг лэ гэһэн уряагаар Гүнээ нютагайнгаа газар уһанай нэрэнүүдые та олон уншагшадтаа, эльгэн түрэл гүнээхиндөө хүргэхэм.

Онон голой эрьедэ

 Гүнэйн урда талаар түргэн урасхалтай Онон гол урдадаг. Онон голнай эзэн Чингис хаанай үлгы нютаг юм даа.

Гүнээ нютагай газар дэбисхэрые зүүн талаһаань нэрлээд эхилээ һаа, зүйтэй ха. Гүнээ гээд һуурин газарһаа зүүн тээшээ 13 модоной зайда Улаан Ганга гэжэ хабсагайта хада байна. Улаан Гангаһаа нааша Хабшуугай обоо. Урагшаа болоходоо, Онон голой урда бэедэ нэгэ хэһэг газарнай байна, тэрэ Сагаан арал гээд нэрэтэй. Уһанай саана байдаг хадаа тэрэ арал эдлүүридэ ороногүй. Онон голоо үгсэхэдэмнай, Бүтүү, Харганаан тала, Тэмээтэ гэжэ газарнууд манай нютагай зүүн-урдахи булан болоно. Гүнэйн түб һууринһаа баруун-урагшаа баһал Ононой урда бэедэ, Домогшон хадаһаа доошо Ехэ арал байна. 1980- яад онууд болотор Ехэ арал эдлүүридэ ородог байһан, хамтын ажахынхид үбһэ сабшаха, малшад үбэлжөөндэ гарадаг байгаа. Мүнөө тэрэ аралай талмайнь бага болоо, эрьень уһанда эдюулээ, хонхор жалгатай болоо, бургааһан ехээр ургаа. Тиигэбэшье тэндэ нэгэ гүүртэ мал үбэлжэхөөр лэ байха.

Онон голой хойто бэедэ, Гүнээ нютагай сэхэ урда, Жаргаланта сагаан нуга гэжэ байна. Хоёр талаарнь хоёр хушуун Онон гол руу харана. Зүүн ба Баруун Хурха гэжэ нэрэтэй хушуунууд. Жаргаланта сагаан нугаһаа урагшаа Данжуур гарса байна. Тэндэһээ баруулжаа Зандан булан, Хэлтэгы гээд Ононой урда бэеэр баруун захамнай ото ошоно. Наашаа болоходоо, Аралай орой, Тоохиндо, Хомоолой, Уляаһата гээд лэ татуур Онон хоёрой хоорондо талмаймнай болоно. Засагай Хара уһанһаа эхилээд, татуурай урда захада нэгэ жаахан бургааһатайшье һаа, хүнэй хорёолжо абаад, малай бууса түхеэрһэн газар байха. Морлын олтирог гээд байһан, мүнөө Онондоо эдюулжэ, уһанай саана болошоһон юм. Энэ багаар Монгол гарса гэжэ байна. Үшөө баруун тээшээ Нарһатын адаг, Нюсэгэн эрье, баһал ехэхэн газар, тэндэ уляаһан, хайлааһан хуу ургашаһан байна. Анхан нюсэгэн эрьедэ табан лэ хайлааһан байһан гэлсэгшэ. Тэндэһээ дээшээ - Хара уһан нуур. Энэмнай загаһаар баян нуур юм. Хара уһанһаа дээшэ Хүрдэтын үндэр, Дорготын үндэр. Тиигээд Булагтын, Хамхагтын хүндынүүд эхилнэ. Хамхагтын эхиндэ Уляаһата, баруун талаарнь - Ехэ Баян Дун, Дунда Баян Дун, Бага Баян Дун. Энэ манай нютагай баруун захын хилэ болоно. Тиигээд хойшоо ошоходо, Харганааша, Наран Булагай эхин, Дээдэ Баян гурбан толгой, Ульбын эхин эхилнэ. Ульбын эхинһээ зүүн тээшээ Хабшуугай эхин руу оронобди. Хабшуугай эхиндэ Сэржэмтэ, Будалангай оройгоор Амха, Амхын эхин, Бүдүүнэй булан байна. Саанань Будалан уула болоно. Будалан уулаһаа доошоо буухада, Амха, Амхаһаа Хабшуу, Хабшуугай эхеэр лэ шэлээрээ ото доошолходо, Хабшуу, Үлын хүнды, Дэмбрэл хүнды, Харгыта. Тиигээд лэ урагшаа ошоходоо, үнөөхи Улаан Гангадаа хүрэжэ ерэнэбди. Тиигэжэ Гүнэйн газар дэбисхэрые нара зүб хилээрнь тойробо гээшэбди.

Анханай буусанууд

Гүнэйхин анхан сагһаа һуудал байдалтай малшад байһан. Малша айлнуудай буусанууд бэе бэеһээ 4-5 модоной зайда оршодог байһыень газарай нэрэнүүд гэршэлнэ: Шойдон хүнды, Намсарайн хүнды, Сэбээн хүнды, Доржын хүнды, Запиин үндэр, Бадын хонхор. Юрэнхыдөө добо гүбээнүүд, хонхор жалганууд, сөөрэм тооромууд булта өөрын нэрэтэй - Уханын толгой, Сэхиин толгой, Ламын хүнды, Ламын толгой, Хубараг толгой, Ногоон добо, Гүн жалга, Ормог жалга ... Гүнэйн газар дэбисхэр урагша-хойшоо 26 км, харин хажуу тээшээ 20-ёод модон болодог. Гүнэйн түб һууринһаа Онон гол хүрэтэр 1,5 км. Манай нютаг дүн хамта 292 мянган га хабтагар газар талмайтай юм.

Хэды нуур бииб?

Хообойн тором, Умхын тоором, Зүүн нуур, Дунда нуур, Хабсагайта нуур, Уханын нуур, Бадын нуур. Бүрд нуур гэжэ байһан. Ехэ уһан ерэжэ, тэрэ нуурые халяахадаа, тогтомол Бүрд нуурые гол горхон шэнги болотор урдахуулһан юм. Бүрд нуурай хажуугаар Үндэр, Далтын, Комсомол гээд гурбан һү һаалиин фермэ 1960-аад он болотор ажаллажа байһан түүхэтэй. Гол горход Хамхагтын гол, Булагтын горхон, Наран Булаг гээд ямар ута горход гээшэб, Зүүн ба Баруун Наран булагууд доошоо урдаад, Бүрд нуурһаа саашаа гараад, Наран Булагтаа ороод, ото доошоо урдаһаар лэ, Хүрлын горхон гэжэ нэрэтэй болоод, Хабшуугай, Ульбын голнуудтай ниилээд, Улаан Гангын наагуур Онон голдоо шудхана. Эдэ голнуудаа зубшан байжа, малшад үбһэеэ сабшажа абадаг. Малай ундалхада, задагай уһан боложо үгэнэ. Булагтын, Хамхагтын голнууд ган жэлнүүдтэ хатахаяа һанана, бороогой ородог болоһоор, булагынь гаража, горход уһатай болонхой. Булагтын, Хамхагтын голнууд Онон руугаа орожо үрдингүй, хайр элһэтэй газарай забһар руу шэнгэдэг.

Обоогой нэрэнүүд

Баян Шира Булагтын (Баян Мүнхэ) обоо, Бунхан обоо, Нилхадай обоо, Сасын обоо, Хабшуу обоо, Сагаан ламын обоо, Дэлгэр обоо, Лусадай обоо, Будалан обоо, Хамниган хасагай обоо, Ехэ Баян уула, Бага Баян уула. Да ламын обоо гэжэ байһан, тэрэ Зүүн Хурха гэжэ газарта бии. Мүнөө тахигдахаяа болиһон обоо юм. Лусад гурбан газарта тахидаг байһан. Мүнөө нэгэниинь лэ тахигдана, тэрэнь баруун тээ, Улаан шугыда байна, хоёрдохинь – Гүнээ һууринһаа сэхэ урда талада, татуурай адагта тахидаг байһан; гурбадахинь – Гүнээһөө зүүн-урда, Харгаанатын талада, Бүтүүгэй оёорто тахижа байһан байна. Ехэ Маантиин обоо, Бага Маантиин обоо тахигданагүй.

Обоо тахилганай урда үдэрнүүдтэ обоонуудһаа адха шорой гэртээ асаржа, һүүлдэнь һөөргэнь абаашадаг ехэ һонин ёһо байһан гэхэ.

Ехэ хүндынүүд

Хамхагта, Булагта, Баруун хоолой, Зүүн хоолой, Наран булаг, Зүүн Наран булаг, Сагаан мүльһэтэ, Баруун Ульба, Зүүн хуһата. Эдэ хүндынүүдһээ хажуу тээшээ гараһан хүндынүүд, тохойнууд олон. Жэшээнь: Хамхагтада - Аята, Сэбээн хүнды, Ута хүнды, Һөөгтэ, Мухар забһар г.м.

Залуу үетэндэ дамжуулха

Газар уһанай нэрэнүүд бэшэгдэбэ. Гэхэтэй хамта манай мэдэхэгүй, мартагдаһан нэрэнүүд үшөө байгаал ёһотой. Энээхэн үгүүлэл хизаар ороноо шэнжэлхэ, зарим мартаһанаа һэргээхэ гэһэн зорилгоор бэшэгдэбэ. Энэ үгүүлэлэй бэшэгдээд байхада, Гүнээһөө Раднацырен Пурбуев ахайн дэбтэр гараад ерэбэ. Тэрэ дэбтэртэ газарай нэрэнүүд, Онон голой шугы, аралнууд бүри нарин бэшээтэй байха юм. Тиимэһээ энэ сэдэбээ улам саашань шудалжа, ном дэбтэртэ оруулжа, залуу үетэндэ дамжуулха - манай уялга мүн.

“Эзэтэй газар - нютаг, нютагтай хүн - эзэн” гэһэн арадай сэсэн үгэ бии гүб даа. Эхэ нютагтаа эзэн ёһоор байя гэжэ уряалнаб.