​Баян ургасын баяр

Яруунын аймагай Тэлэмбэ нютагай суута “Комсомольский» ажахы таряагаа хуряажа дүүргэбэ. Ажалша бэрхэ зон хүхюутэй, урма зоригтой, үбэлжөөндөө бэлэн. Тэдэнэр үхэр малдаа эдюулхэ тэжээл, үбhэ ногоо элбэгээр нөөсэлөө.

Нэгэ толгой малда 16 центнер тэжээл бэлдэгдэнхэй, Тэлэмбэдэ иимэ hайнаар үбэлжөөндөө үнинэй бэлдээгүй юм. 28 жэлэй туршада “Комсомольское” үүлтэрэй заводые ударидадаг Жаргал Токтохоев хүйтэн хаhаяа ядамаггүй дабан гарахабди гэжэ тоолоно.

- Жаргал Жанабазарович, шэрүүн үбэлэйнгөө хаһада хэр бэлэн орохонь гээшэбта?

- Энэ жэл хура бороон һайн орожо, талха таряамнайшье бидэнээ баярлуулаа. Ногооной һайн ургахадань, үбһэеэ, зеленкоёо элбэгээр абаабди. Малай тэжээл бүхыдөө үбһэн зелёнкотоёо 20 мянган центнертэ хүрөө. Нёдондоной дүн харабал, 11 мянган центнер абаа һэмди. Энэ жэл хоёр дахин ехэ.

Талха таряамнайшье элбэгээр гараа. Энэ хабартаа 480 гектар шэниисэ, 330 гектар зелёнко, бүхыдөө 830 гектар талмай газар хахалжа, тарилга хээбди.

Хаагдамал харюусалгатай “Комсомольский” эмхи Буряадтаа ехэ мэдээжэ юм. Россиин олон можо хизаарнуудһаа үүлтэртэ эбэртэ бодо мал болон адуун һүрэг худалдан абадаг. Тус ажахы үшөө Совет үедэ казах үүлтэрэй мал эгээ түрүүн республика руугаа асаруулһан намтартай. Тэрэ гэһэнһээ хойшо мүнөө саг болотор үүлтэрэй завод гэһэн нэрэ зэргэеэ алдангүй ажаллажа байна. Жаргал Жана[1]базарович Тогтохоев тус ажахын хүтэлбэрилэгшөөр 1994 онһоо амжалтатай хүдэлнэ. Совет үеын һалан һандархада, гүрэмнай зэрэлгээтэ дэлгүүрэй харилсаанда ороод лэ, толгой һүүл хоёроо алдаад байгаа. Тус ажахы хүшэрхэн сагые шадамар бэрхээр дабан гараа. Панхаруутаха туйлдаа хүрөөд байхадань, Жаргал Тогтохоев болон бүлэг эдэбхитэд хамтаржа, үбдэглөөд байһан ажахыгаа дахин бодхоожо шадаа. 1990-ээд, 2000 онуудай эхеэр унаһан малгайгаа абангүй ажаллаһанайнь үрэ дүн мүнөө харагдажа байна гээшэ аабза.

- Комсомольский ажахы мүнөөнэй байдалаар хэр амжалтануудые туйлажа байнаб?

- Ажахымнай урдаа табиһан зорилгонуудтаа хүрэнэ, түсэбүүдээ бэелүүлнэ. Техникын талаар харабал, эндэ тэндэ шэнэ техникэ абагдана. Газар элдүүрилхэ, талха таряагаа хадаха техникэ бии. Мүнөөнэй техникэ тоһо түлишэ алмажа ажал хэдэг. Энэ жэлэй талха хуряалганда дүрбэн комбайн ябаа.

-Казах үүлтэрэй эбэртэ малай завод байна гээшэт. Юундэ энэ мал үдхэхэ гэжэ шиидэһэн байнабта?

- Түүхэмнай ехэ. Энэ үүлтэртэ мал аяар 1960 ондо эндэ асаржа, үдхэжэ эхилһэн юм. 60 жэл соо сагаан толгойто казах мал үдхэжэ байнабди. Буряад орондомнай эгээ түрүүшынхиеэ манай Яруунын аймаг руу энэ үүлтэрэй мал асарһан байна. Тиихэдэ улас түрын хүтэлбэрилэгшэд, Хүдөө ажахын яаман ехэ зүб шиидхэбэри абаа. Мүнөө сагта манай ажахыһаа уласай бусад ажахынууд энэ үүлтэрэй мал абана гээшэ ха юм даа. Эбэртэ малнай 1600 толгой, тэдэнэй 900 толгойнь үнеэн.

Юугээрээ һайн бэ гэхэдэ, мяханиинь амтатай. Тугалнуудынь ехэ түргөөр мяха ургадаг. Һайн, шэмэ шүүһэтэй эдеэтэй байлгаа һаа, жэлэй дүрбэн сагта дунда зэргээр 700 грамм нэмэжэ байдаг. Манай шэрүүн уларилда тааруу, үбэлдөө даараха гээшые мэдэхэгүй, шэрхи. Тугалаа хаяа гэжэ байхагүй. Бэлшээридээ бэрхэнүүд гэжэ хэлэхэ байналди даа.

Казах үүлтэрэй бодо малыемнай ганса уласай ажахынууд худалдан абадаг бэшэ, харин хүршэ Үбэр Байгалай, Красноярскын хизаарнууд, Эрхүү можо болон бусад регионууд мал абахаяа ерэдэгынь һайшаалтай.

Урдань бидэ мяхаяа, малаа наймаалжа гүйлдэдэг байгаабди. Мүнөө өөһэдөө бидэндэ ерэдэг болонги. Залуушуул гүрэнэй туһаламжада хүртөөд, адуу, мал абаха гэжэ бидэндэ хандана гэжэ Жаргал Тогтохоев хэлэнэ һэн.

2018 ондо бидэнэр ажахынгаа дэргэдэ “Талаан” гэһэн хүдөө ажахын кооператив нээгээ һэмди. Грант абалганда хабаадажа, 9 гаран сая түхэриг Хүдөө ажахын яаманһаа абаабди. Өөһэдөө 6 сая 300 мянган түхэриг шэглүүлээбди. Түрүүшын бизнес-түсэбөөрөө үүсэлэлгын цех нээгээбди, хажуудань хэрэгтэй байрануудые, тэдэнэй тоодо мяха хүргэлгын камера баряабди, тэрээн соогоо 14 тонно мяха хадагалан хэхэ аргатайбди. Мүн тиихэдэ хүргэдэг автомашина худалдан абажа, мяхаяа, мяханай зүйлнүүдые Улаан[1]Үдэ абаашажа, дэлгүүрнүүдээр тараанабди. Хотодо худалдаа наймаанай газарнуудаар хэлсээ баталанхайбди. Улаан-Үдэдэ багахан кафе, магазинтайбди. Юрэдөө, мүнгэеэ хажуу тээшэнь гаргахаяа болинхойбди. Олон жэл соо энэ хэрэг хэхэ гэжэ бодоһон хадаа, бүхы дутуу дундануудыень һайса хараад эхилээбди. Анхандаа ганса мяхаяа хото абаашажа дэлгүүртэ тушаадаг байхадаа, тиимэ ехэ олзо олохогүйш. Перекупщигуудта тушаадаг байгаабди. Теэд өөһэдөө мяхаар зүйлнүүдые бүтээхэ аргатай байһанаа мэдэржэ, гүрэнһөө туһаламжада хүртэжэ, мяхаяа үйлэдбэрилхэ гэжэ шиидээбди. Тиигэжэ тугалһаа эхилээд, эдеэ хоолой зүйлнүүдые - банша, бууза гэхэ мэтые бэлдээд наймаалнабди. Мяханай олзо оршонь өөһэдтэмнай үлэнэ.

- Урдатнай ямар түсэбүүд табяатайб?

- Урдамнай тиимэ ехэ түсэбүүд балай үгы байна. Адуу, тэрэ тоодо ородой хүндэ ашаанай үүлтэрэй ород адуу баридагбди. Энэ адуу олон болгохо саарһа данса 6 жэлэй саана Москвада абаа һэмди. Энэ адуумнай томо адуун, мяханиинь хүндэ. Жэшээлхэдэ, энэ жэлэй хабарай унагыень гаргахадамнай, ганса мяханиинь 140 кг хүрэнэ. Энэмнай баһа һайн туһа нэмэри үгэдэг гээшэ. Саашань хэжэ байһан ажалаа алдангүй ажаллажа байгаал һаа, һайн байха.

- Улас дотор ажалшад дуталдана. Энэ асуудал танай ажахыда ямар бэ?

- Ажалшадай талаар хараад үзэхэдэ, хабартаа, намартаа, зундаа саг зуура ажалшадые абадагбди. Хамта дээрээ 30 гаран ажалшадтайбди. Һара бүри салин абадаг, тэрэнэй хажуугаар эдеэ хоолооршье абаха аргатай. Жэшээлхэдэ, комбайнернууд салинайнгаа хажуугаар орооһо абана. Түсэб табинхайбди. Комбайнер 100 тонно таряа хадаа һаа, 3 тонно орооһо өөртөө абаха, 80 тонноһоо - 2 тонно, 60 тонноһоо - 1 тонно. Үбһэндэ ябаһан хүнүүд баһал үбһөөрнь 15 процент хубидаа абадаг. Хабарай ажалда ябадаг зондо мүн лэ орооһо үгэдэгбди. Ажалшадтаа хэлэдэгбди - үхэр мал баригты, гахай, тахяа үдхэгты.

Ажахыда тохёолдодог бэрхэшээлынь гэхэдэ, малшадые оложо ядана. Шэнэхээн нютагhаа бэдэрээдшье туршаа, мүнөө иигэн тиигэн гарасалдана, малшан болохо дуратай зониие урина, hайн салин түлэхэбди гэжэ захирал хэлэнэ. Яабашье, мүнөө сагта малшад хаанашье дуталдадаг, аймаг дотор мүн лэ хомор.

Нээрээшье, мүнөө уласай хүдөө ажахынуудта һара бүри салин түлэдэг ажахынууд үсөөн. Тэдэнэй нэгэн “Комсомольский” гэһэн үүлтэртэ завод болоно. Сагаан толгойто казах үүлтэрэй мянган үнеэтэй ажахы нёдондо дунда зэргын 100 толгойhоо 83 тугал абаhан байна. Жаргал Жанабазарович тус үүлтэрые ехэ магтана. 60 жэлэй туршада үсхэбэрилжэ байhан мяхалиг малынь ажахыhаань лэ бүхы улас дотор тараhан түүхэтэй.

Буряад Уласай эгээл зүүн зүгэй ажахы үбэлжөөндэ орохонь. Таряагаа хадаха хэрэг бэлэн бэшэ юм ааб даа. Теэд hайн ургаса абаhандаа, элбэгээр үбhэ сабшаhандаа, механизаторнууд, малшад сэдьхэл дүүрэн.