873
Түнхэнэй аймагта оршодог Толто нютагнай Саяан хадын эгээл хормойдо һуурижанхай. Зундаа бороогой хоёр-гурбан хоногоор ороходо, хадаһаа эхитэй Хэнгэргэ горхомнай дуутай шуутай болошодог. Нютагни гурбан нэрэтэй: Хуурай-Һубаг, Толто, Хоймор. Уляабарһаа урдажа ерэһэн Һубаг гэжэ горхомнай зундаа халуун наранда хатажа хуурай болошодог. Тиимэһээ Хуурай-Һубаг гэгдэдэг. Толто гэжэ нэрлэхэдээ, нуурай нэрээр нэрлээ. Тэрэ нуурые харахада, наранда толоржо, толотожо байдаг. Гурбадахи нэрэнь - Хоймор. Буряад ёһо заншалаар айлшадай ерэхэдэ, гэрэйнгээ хойто хаяада, хойморто һуулгадаг. Эрхүү мүрэнэй хойто талын нютагуудые хуу Хоймор гэдэг. Миниишье нютаг тэдэнэй тоодо орожо, Хоймор гэлсүүлдэг.
Мэдээжэ поэт Владимир Сыреновэй «Хоймор» гэһэн шүлэгынь дуун болонхой:
Холуур суута Саяанай
Хормой таладань түбхинөөд,
Айлшадаа угтан хэзээнэй
Аршаангаараа хүндэлөөд,
Хотогор сагаан Хойморни,
Хотолзожо байналши.
Хотогор сагаан Хойморни,
Хотолзожо һайханши.
Хоймор нютагни, нээрээшье, һайхан, баян даа!
Олон эмтэ аршаануудшье, элдэб янзын ургамалнуудшье бии. Нарһан, хуша, хасуури ногоорон харагдана. Элдэб гоё сэсэгүүд ургана. Алирһан, хара нэрһэн, шасаргана элбэгээр ургажа, хүнэй нюдые баясуулна. Саяан хадын хормойдо хоншуухан тэрэнги ургадаг. Манай нютагта баабгай, шоно, бодон гахай ба бэшэшье ангууд олон. Халуун оронһоо ангирнууд, галуунууд, нугаһад бусажа ерэдэг. Толто нютагтамни орон соогоо мэдээжэ болоһон хүнүүд олон. Тэдэнэй тоодо буряад арадай уран зохёолшо Балдан Насанович Ябжанов ороно. Зохёолнууд соогоо Толто нютагайнгаа хүнүүд тухай бэшээ гэжэ багшамнай хөөрөө һэн. Үндэр наһатай болоһон Нилла Улахаев таабайн баабай ехэ бүхэ бэетэй, һайн ангуушан байһан юм. Тэрэ Улаахайн Сэрэн гэжэ абгайе Балдан Ябжанов зохёол соогоо оруулһан гэжэ багшамни хөөрэжэ үгөө.
Поэт, драматург, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Лопсонович Ангархаев 1966 ондо Толтын дунда һургуули мүнгэн медальтайгаар дүүргэһэн. Манай нютагай дуушад Елена Гомбоевна Шараева – Ородой Холбоото Уласай ба Буряад Уласай габьяата артист, оперын дуушан байгаа. Сэдэп Банчикова – Ородой Холбоото Уласай ба Буряад Уласай габьяата артист. Буряад арадайнгаа аялгануудые уян гоёор гүйсэдхэжэл байдаг. Манай нютагай арадай фольклорно «Хэнгэргэ» ансамбль Буряад орон соогоо суутай болонхой. Тывада, Монголдо, Польшодо, Испанида арадайнгаа ёһо заншал, хатар наадаяа үргэнөөр харуулаа. «Хэнгэргэ» гэһэн нэрэтэй һурагшадай фольклорно ансамбль манай һургуулида бии. Тэрэнэй гэшүүд үндэр наһатайшуултай уулзажа, арадай дуунуудые, хатар наадануудые, арадай аман зохёол бэшэжэ абадаг.
Минии нютаг зааханшье haa, эрдэмтэдээр олон. Би мүнөө эдэ зониие нэрлэхэмни: түүхын эрдэмэй доктор - Михаил Дармаевич Зомонов, эрдэмэй кандидадууд - Татьяна Дабаевна Замбалова, Сэсэг Сергеевна Бакшиханова, Ирина Владимировна Булгутова, Жаргал Батоевич Бирбаев, Туяна Викторовна Ахаржанова... Хүн зоноороошье, байгааляараашье иимэл баян даа минии нютаг. Нютагаймнай гимн болоһон шүлэгэй үгэнүүд хүн бүхэнэй зүрхэн соо хадуугданхай:
Алтан нараараа толороод,
Абан угтаа Толтом.
Аба, эжымнай тоонто,
Аглаг Буряадайм тоонто -
Толтомнай, Толтомнай.
Торгон hyбaг хадагнай
Золтойл даа, золтойл даа,
Зоной хэшэг нютагнай.
Түрэһэн газарһаа, гал гуламтаһаа сэнтэй юумэн үгы юм, - гэжэ таабаймни намда нэгэтэ хэлээ һэн. Үлгы нютаг болоһон Толто нютагаа би хэзээдэшье мартахагүйб!
