«Мал ажал - манай эрдэм»

Алтан шаргал талха таряагаа элбэгээр таридаг, табан хушуу малаа тала дүүрэн үсхэбэрилдэг энэ аймаг ажалша бүхэриг зоноороо үнинэй суутай. Зүблэлтэ засагай үедэ Алташада ажалаа эрхилжэ байһан һү һаалиин фермэ бүхы Буряад орон соогоо мэдээжэ байһан юм. Дайнай хүндэ жэлнүүдтэшье хүн зониие сагаан эдеэгээр хангадаг һэн. Тэрэ үедэ 200 толгой һаамгай үнеэдые Алташын эжынэр, басагад һаадаг байгаа. Дадагма Дамбиева мүн лэ үхибүүн наһанһаа энэ фермэдэ хүдэлжэ эхилээ. Хөөрүү, хүндэмүүшэ, хүхюун абари зантай Дадагма Нимаевнатай хэһэн хөөрэлдөөн - та олоной анхаралда.

- Бага балшар наһан гэ­хэдэ, тоонто нютаг, аба, эжы эжэлүүдгүй һанагдадаг.

- Тон зүб. Алташа нютаг тухайгаа хэлэхэдээ, сэдьхэл­дэмни тэрэ дороо омогорхол түрэдэг. Дэлхэй дээрэ ондоо иимэ нютаг байхагүй. Түүхэ домогоороо баян Түгнын энэ газарта Хёлго эрьемнай худа­ран урдана. Манай аба эжы­нэр ухаатайнууд хадаа эгээл энэ газарта буусаяа түхеэрээ гэжэ һанагшаб. Ямаршье хүндэ үхибүүн наһан - эгээл жаргалтай хаһа. Эсэгэмни - Нима Цыренович Цыбанов, эжымни - Дашима Доржи­ева. Бидэ гэр бүлэдөө до­лоон үхибүүдбди. Тиихэдэ хамаг айл аймаг булта олон хүүгэдтэй байһан. Зулгыхан зунай сагта бүхэли үдэрөө гэ­хээр Хёлгынгоо эрьедэ наада­даг һэмди. Ехэ багагүй. Бэе бэеэ хараад лэ, харюусалга­тайнууд байгаабди. Аба эжы­нэр сүлөө забгүй - ажалдаа. Лаптаа, городки, дунда оруул­ха, скакалкаар һүрэлдэхэ гэхэ мэтэ наадануудые наадагша бэлэйбди. Наадажа садаад, гэрэйнгээ газаахи ба досоо­хи ажалые хэхэбди даа. Түлеэ залһаа хюрөөгөөр тайра­даг байгаабди. Уһаяа асарха ажалаа һайн мэдэхэбди. Гэр соохи ажал гээшэ баһал эхи захагүй. Үдэшын 6-7 саг бо­лоходо, тугалаа асаржа хааха хэрэгтэй. Үдэшэ тээшээ гэртэ­хинэй ажалһаа ерэхэдэ, гэрэй хамаг ажал хуу хэгдээтэй бай­гаал даа. Долоон үхибүүдэй хоёрдохинь хадаа дүүнэрээ хараад лэ ябагша һэм.

- Суулгын дунда һургуу- лида эрдэм номдо һураа гүт?

- Эхин классуудые Алташа­даа дүүргээб. Тиигээд таба­дахи ангиһаа Суулгын дунда һургуулида һурадаг болооб. Һуралсалай энэ гуламтада һуража гараһандаа, аргагүй ехээр бахархадагби. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үедэ одоол дээдэ гарай, бурханһаа табисууртай багшанар байгаал даа.

Хүнэй ажабайдалда олон юумэн багшанарһаа дул­дыдадаг гэжэ һанадагби. Тэндэ интернадта байгша һэм. Тиихэдэ Федосия Пе­тровна, Дагба Дашеевичэй нүхэр, хүмүүжүүлэгшэ бай­ха. Тиихэдэ хүмүүжүүлэгшэ ба багшанарнай маанадтай­гаа ямар гоёор хөөрэлдэдэг байгаа гээшэб. Багшанарнай һурагшадтаа хамаг сэдьхэлээ үгэдэг һэн. Дагба Дашеевич үглөөнэй 6 сагта ерээд лэ, интернадта үхибүүдые бод­хоохо. Тиихэдэ үбэл гү, зун гү – заал һаа зарядка хүүлэхэ. Үглөөнэй сэбэр агаарта нэгэ модо зайда гүйлдөөд ерэгшэ һэмди. Багшын урдаһаа дуу­гарха гэжэ байгаагүй юм. Бул­та томоотойнууд, аха хүниие хүндэлхэ хүмүүжүүлгэтэйнүүд ябагша һэмди. Федосия Пе­тровнагай ударидалга доро гэрэйнгээ даабари дүүргэгшэ һэмди. Эгээл сэнтэйнь юун бэ гэхэдэ, ном үзүүлжэ һургаа. Хониной нооһо ээрэжэ, нэхэ­жэ һургаашье. Федосия Пе­тровнагай хүтэлбэри доро оймһо нэхэжэ һураа хүм. Ин­тернат соо мэдэһэн, һураһан юумэмни хамаг наһандамни хэрэгтэй болоо.

1988 ондо Саянаа түрөөд байхадаа (тэрэ үедэ юумэн гээшэ хомор байгаа), эгээл түрүүн оймһо нэхээб. Тиихэ­дээ Федосия Петровнагаа ду­лааханаар һанаа һэм.

- Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын институдта һуража, зоотехнигэй мэргэжэлтэй бо­лоот. Юундэ иимэ мэргэжэл шэлээ гээшэбта?

- Алташынгаа һүнэй фер­мэдэ һургуулиин байхаһаа, эжыдээ туһалжа эхилээ хүм. “Һаалишадай ажалые яагаад хүнгэдхэхөөр гээшэб?»- гэжэ үшөө үхибүүн ябаад, бодолго­то бологшо һэм. Һаалишадай ажалые ехэ хүндэлэгшэ һэм. Үглөөгүүр эртэ, үүрэй сай­хын урда - 4-5 сагаар бодожо, үнеэдээ һааха даа. Тиихэдэл би зоотехник мэргэжэлтэй болохоб гэжэ һанааб. Тиигэ­эд институт дүүргээд, мэргэ­жэлтэй болоод, түрэл нюта­гаа бусаад, ажалайнгаа нам­тар эхилээб. Тэрэ үедэ тиимэ олон зон дээдэ һургуулитай болодоггүй байгаа. Диплом абаад ерэхэдэмни, абамни ехээр баярлаа, омогорхоо.

Фермэдэмнай тэрэ үедэ амаргүй ажалша, мэдээжэ һаалишад хүдэлдэг байгаа һааб даа. Ленинэй, Хубисха­лай орденуудтай һаалишан Сэсэг Гомбоевна Улзытуева, Чимитцу Ширипнимбуевна болон бусад. Иимэ суутай зон­той хүдэлхэ хубитай байгаал­би даа. Сугтаа хүдэлжэ байһан аба эжынэрнай наһанайнгаа амаралтада гаража эхилээ. За­луу басагад, бэреэд хүдэлжэ захалаа. Тиигэжэ комплексые даагшаар олон жэлдэ ажал­лааб. Тэрэ үедэ Пётр Лукич Носков директорнай байгаа. Шэнэ комплекс барижа үгөө һэн. Булта оролдожо, түсэбөө дүүргэдэг байгаабди. Ажа­лаймнай газарта саг зуура амараадшье гараха, хамаг байдал хуу зохёогдонхой һэн. Фермэ соомнай ариг сэбэрэй эрилтэнүүд дүүрэн сахигдадаг һэн.

- 1992 онһоо үмсын ажахы­тай болоот?

- Тиигээ даа. Хүдөө нютаг­та байгаад, яагаад хони малаа харангүй байхаб даа. “Мал ха­раха - ама тоһодохо» гэһэн ур­данай үгэ миин хэлэгдээгүй. Мал үсхэбэрилгын ажал гээшэ ямаршье институт дүүргэһэнһээ ехэ эрдэм бай­на гэжэ хэлэхэ байнаб. 2015- 2016 онуудаар хамба ламын­гаа «социальна отара» гэһэн түсэлдэ хабаадажа, бүмбэр сагаан хонидойнгоо тоо тол­гой олошоруулжа, Түгнынгөө талын хүдэр хүбүүдтэ дам саа­шань дамжуулдагбди.

- Дадагма Нимаевна, энэ юртэмсэдэ эгээл сэн­тэй юун бэ? Юун гэжэ һананат?

- Түрэл тоонто нютаг гэжэ хэлэхэ байнаб. 1988 ондо энэ нютагтаа Ванчик Ба­басанович хани нүхэртэеэ энэ гэр байраяа баряаб­ди. Угаа үргэжэлүүлхэ хоёр хүбүүтэйбди. Гэр бүлэтэйнүүд, ажалтайнууд. Энэ хэжэ байһан ажалыемнай хүбүүднай, аша­нарнай үргэлжэлүүлхэ. Зу­найнгаа амаралтада амтатай­хан ашанарнай ерэнхэй. До­лоон ашанарай аба эжыбди. Бэрхэнүүд, бидэндээ туһална. Тэдэнэртэеэ буряадаар лэ хөөрэлдэхэ гэжэ оролдоноб­ди. Үргэжэ абаһан хүбүүднай бидэнтэйгээ ходо байдаг ха­даа буряад хэлэтэйнүүд. Бэри басагадтаа ходо хэлэдэгби: “Эжы хүн үхибүүдээ буряад хэ­лэндэ һургаха ёһотой. Эжыһээ бэшэ хэн һургахаб? Үритэй хүн үгы. Өөрөөл өөрынгөө үхибүүдые һургаха хэрэгтэй».

- Дадагма Нимаевна, жар­гал гэжэ юун бэ?

- Жаргал гээшэмнай ии­гээд лэ магазинда худалдажа байхагүй. Тиигээд бэлэн нэгэ тээ хэбтэжэ байхагүй. Жар­гал гээшые үдэр бүри өөрөөл бии болгожо байха хэрэгтэй. Үглөөгүүр эртэ һэрихэдэ, ехэ жаргал. Гэр бүлэтэйгөө сай­гаа уужа һууха -баһал жаргал. Хамаг жаргалнай - сэдьхэл соомнай.

- Һайнта даа, Дадагма Ни­маевна, бэеын элүүр энхые, зол жаргалые хүсэнэбди.

- Тандаа баһал һайниие хүсэнэб. Ажалдаа амжалтатай, зол жаргалтай ябыт даа.