Аргалай шэдитэ утаанда

Элинсэгэй гол түлишэ

Аргал – буряад-монголшуудай гол түлишэ байһан. Тэрэнь модоной  түлеэнhээ ба хара нүүрhэнhээ доро бэшээр носожо, гэр доторые дулаасуулхаhаа гадна, миинтэ түлишэ болоно бшуу.  Аргалаар түлигдэһэн гал ондоо түлишэнүүдһээ дутуугүй хүсэтэй гэжэ эрдэмтэд тодорхойлһон. Шулуун нүүрһэнэй гал +1650 градус, модон түлеэнэй – +200 – 400 градус, харин аргалай гал + 865 градус хүрэтэр халадаг юм.      

Урдын буряадай һэеы гэр дотор аргал тусхай хайрсаг соо гамтайгаар хадагалагдадаг байhан. Хаа-яа хэрэглэгдэдэг модон түлеэн хари зоной ажаhуудаг ойhоо асарагдаhан түлишэ гээд тоологдодог hэн ха.

Һайн аргал хэхын тулада дулаанай сагта үтэ хорхойгүй үхэрэй шабааhые шанга наран доро hайнаар хатаадаг байhан гуримтай.    

Манай элинсэгүүдэй hургаалаар, аргал ганса дулаа үгэдэг бэшэ, харин тэрэнэй утааниинь гэр доторхи агаарые сэбэрлэжэ, хамаг муу муухай ада баршадые арса ба ая гангаһаа дорогүй хүсэтэйгөөр һалгаажа арюудхадаг.

Урдань урилдаанай моридые эртэ үглөөгүүр аргалай утаагаар утадаг заншал байһан.

Мүн лэ нүүдэлшэ арадууд үхэрэй шабааhаар олон үбшэнгүүдые аргалдаг hэн.

Эм домто аргалай утаан

Урдын сагһаа буряад-монголшууд аргалай утаагаар ба гал дээрэнь бусалhан уһанай ууралаар уушха хоолойн, яһа уһанай болон бусад үбшэ эдэгээдэг байгаа. Токсикоз болоһон хээлитэй эхэнэрнүүд хониной ба бодо малай шэбхын үнэрөөр амилдаг байһан.

Тэрээнһээ гадуур, манай үбгэ эсэгэнэр аргал ууюулжа, элдэһэн арһанда үнгэ оруулжа бүхэлдэг һэн ха. Аргалтай хамта модоной холтоһо шатаалсажа утахада, арһан үнгэ һайтай боложо, хорхой шабхай, хибэндэ эдигдэдэггүй гэдэг.

Мүн лэ урдын зон бурханайнгаа нангин ном сударнуудые аргалай утаагаар шарлатарнь утан нэбтэрүүлжэ, хибэнһээ ба шииг нойтонһоо аршалдаг байһан. Тиимэ номуудые уншаһан хүнэй бэеын тамирта аргалай хангал эмтэй домтой нүлөө үзүүлдэг гэдэг.

Монголой урдын номой санда тиимэ номууд зуу гаран жэлэй туршада хадагалагдадаг. Тэдэнэр мүнөөнэй саарһан номуудһаа һураггүй һайнаар бури буртагһаа, шииг нойтонһоо, тооһо шоройһоо аршалалтай байшоо гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

Урдын нүүдэлшэдэй ганса номууд бэшэ, харин гэр доторхи бүхы эд барааниинь аргалай утаагаар утагдажа, бата бүхэ шанартай болодог байгаа. Аргалаар уняар табижа, һүнэй һаалиин, малшадай буусын ямар нэгэн хээрын ажалай үедэ боргооһо батаганаа үргээдэг арга мүнөөшье хэрэглэгдэдэг.

Мүнөөнэй шэнэ модон гэр барижа бодхоогоод, шаланууд доогуурнь аргалаар һайса утахада, гэрэй һуури бурида ба шииг нойтондо абтажа үжэдэггүй гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Тэрэнэй хажуугаар, шэнэ гэр хамаг муу хии юумэнһээ, ада баршадһаа сэбэрлэгдэн арюудхагдадаг.    

Гэрэйнгээ хушалтын дорохи шардааг доро модоной набшаһа тараан дэбдеэд, дээрэнь аргалай үнэһэ адхаад байхада һайн гэдэг.

Урдань эхэнэрнүүд нарайлхадаа, үхибүүгээ нюдэһэн аргал дээрэ гаргадаг, нарай хүүгэнэй үлгы соонь бутархай хохир дэбдидэг байһан.

Хүнэй наһа барахада, газаа гэртэ аргалаар гал түлижэ, дээрэнь  адис санзай нэмэжэ ууюулаад,  дээрэнь эдеэ хоол шанаха, шара тоһо бэлдэхэдэ, маша ехэ туһатай.  

Нүгшэһэн хүниие хүдөөлүүлхэдээ, нүхэнэйнь оёорто, хуурсагайнь доро аргалай хохир дэбдидэг ёһолол урдань сахигдадаг байһан. Тиигээд хүүрэй газарһаа бусагшад аргал дээрэ адис санзай нэмэһэн галай утаанда бэеэ утажа арюудхадаг заншалтай.    

Үхэрэй шабааһан сэнтэй

Аргалтай холбоотой урдын аргануудай үнэн дээрээ аша туһатайе мүнөөнэй эрдэмтэд гэршэлдэг. Гопал Шарма гэhэн Энэдхэгэй бүхы дэлхэйгээр элитэ аргашан Монголһоо абаашаһан аргалай утаа хэрэглэжэ, уушханай тахалаар үбшэлһэн хүнүүдые эрхимээр аргалжа, олон эрдэмтэдые гайхуулһан юм. «Веды» гэhэн дэлхэй дээрэ эгээл түрүүшын Энэдхэгэй нангин hургаалнууд соо үхэрэй шабааhан тушаа иигэжэ бэшэгдэhэн:

- Хамаг амитадай бааhа шабааhаниинь муу муухай, бузартай  шанартай. Гансал үхэрэй шабааhан арюун сэбэр. Аргалай хангалынь юртэмсын эгээл арюун сэбэр хангал. Тэрээгээр олон үбшэнгүүдые эдэгээдэг. Аргалай утаан шүдхэрые үлдэдэг, бусад муухай үнэр hалгажа сэбэрлэдэг.

Yнеэн гээшэ бүхы хүнүүдые эхэ мэтээр hүɵɵрɵɵ хооллуулжа тэнжээдэг нангин амитан. Үнеэнэй һүн – нангин сагаан эдеэн, харин үхэрэй хатаһан аргал – нангин түлишэ.

 Мүнɵɵшье хүрэтэр Энэдхэгтэ нюдэhэн аргалые элдэб эм домто ургамалнуудтай холижо, арюун хангалтай хүжэнүүдые хэдэг гуримтай.

Аюрведа гэһэн эмнэлгын заншалаар, аргалай гал - нангин гал, тэрээн дээрэ эгээл эрхим эмүүд үйлэдбэрилэгдэдэг гэжэ тоологдодог.

Аргагүй халуун уларилтай Энэдхэгэй ажаһуугшад гэр байрынгаа дотор ханануудые үхэрэй шабааһаар шабадаг заншалтай ха. Тиигээд ааяма халуун үдэрнүүдтэ тиимэ гэрнүүд соо хүнэй ядамаар бэшэ һэрюун байдаг. Эгээл гайхалтайнь гэбэл, термометрээр хэмжэхэдэ, газаахи ба гэр доторхи агаарай температура тон адли байдаг. Энэ хадаа үхэрэй шабааһанай гайхамшагта таабаринуудай нэгэн гэжэ тоосоогүй.        

Азиин зарим арадууд мүнөөшье аргалаар галаа түлихэһөө гадна, малай шабааһые һолоомонтой холижо үйлэдэһэн  хирпиисээр гэр байрануудые, малай хото хорёо, пеэшэн гэхэ мэтые баридаг заншалтай.

Африкада аргалай утаагаар хорхой шумуул үргөөдэг, аргалаар гэрнүүдэйнгээ ханануудые тэгшэлдэг.

Түбэдтэ һарлаг үхэрэй аргалаар галаа түлижэ, адис санзай мэтэ  һайхан хангалаарнь гэр байраяа ба хото хорёогоо арюудхадаг.

Японой сумо барилдаашад ба аргал

Арба гаран жэлэй саада тээ Японой эрдэмтэд Монгол руу ерэжэ, «хөх аргал» гээд тэндэ нэрлэгдэдэг гурбан жэлэй туршада хээрэ хэбтэжэ хатаһан үхэрэй шабааһые суглуулжа абаашаа.   

Аргалай утаан 300 гаран элдэб янзын үбшэнгүүдэй вирусүүдые усадхаха аргатай гэжэ Японой эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд элирүүлһэн. Мүнөө Япондо сумо барилдаашад һорилгодо гарахынгаа урда тээ 15 минутын туршада аргалай утаагаар бэеэ утадаг гуримтай. 

Дам саашаа Япон гүрэнэй эрдэмтэд үхэрэй аргалаар байгаалида хоро үзүүлдэггүй биогаз, зайн гал ба ургасын үтэгжүүлгэ үйлэдбэрилгын арга олоһон. Энээн тушаа Кей Окуба гэһэн Осаки хотын Университедэй профессорэй хүдэлмэринүүд соо дэлгэрэнгыгээр бэшэгдэһэн.     

Тиигэжэ монгол арадай домто арганууд аргагүй хүсэтэй гэжэ мүнөөнэй мэргэжэлтэд онсо тэмдэглэдэг.

Эгээл шухалань гэбэл, эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүдээр Азиин  бэшэ, ондоо гүрэнүүдэй дэбисхэрэй ба бодо бэшэ, ондоо малай шабааһанай аргал тиимэ тусгаар хүсэтэй, эмтэй домтой, шанартай  байдаггүй. Тэрэнь газар бүхэнэй байгаалиин үбһэ ногоонһоо, ургамалһаа дулдыдадаг гэжэ эли.

Урдын сагта Агууехэ баян Талын нүүдэлшэдэй мал һүрэгынь 1500 тухай янзын үбһэ ногоо эдижэ ябаһан. Харин мүнөөнэй байгаалиин хохидолтой байдалаар, 500-600 түхэлэй ургамал эдидэг болоо гэжэ эрдэмтэд элирүүлһэн байна. Эдиһэн ногоонойнь 70-80 хубинь эм домтой ургамал гээд тоологдодог.