Гал ехэ Гуламта, зол Ехэ Заяаша

Гал тахилган хүсэл бэелүүлдэг

Чингисхаанай алтан угай гуламтын Галай солые дуудаhан урдын бэшэг олдоhон гэдэг. Тэрээн дотор  агууехэ хаанай гуйлта  үгэнүүд бии:

- Хэтэ мүнхэдөө хас шулуун тамгын эзэн, арад түмэнэй зонхилогшо байха болтогойб! Хэтын хэтэдэ хаан хүндэеэ алдангүй, Богдын засагтай  хахасахагүй болтогойб! Борджигинэй алтан угай нэрэдэ урбахагүй болтогойб!

Монголнуудай Гал Тахилган бүтээл тушаа үшөө XIII зуун жэлдэ Италиин аяншалагша Плано Карпини иигэжэ бэшэhэн байна: "Монголнууд галда ехээр шүтэдэг. Галаа хүндэлhэн бүтээл гүйсэдхэхэдөө хони гаргаад, мяхыень эдиhэнэй удаа яhануудыень галда үргэдэг заншалтай.

Олон зуунуудай туршада гал тахидаг заншал мүнөөшье Монголдо замхаагүй, тус бүтээлдэ гүрэнэй хүтэлбэрилэгшэд хабаададаг гэжэ эли.        

 Гуламтын гал - сахюусан

Буряад – монголшуудай урдын заншалаар, гал махабад хүниие ба гэр бүлые хамаг муу муухайhаа – ада баршадhаа, халдабарита үбшэнhөө, дайсадhаа - аршалжа, эд баялиг, үри хүүгэдые үршөөдэг хүсэтэй сахюусан гээд шүтэгдэдэг. Гуламтынгаа галые бузарлаhан, заяашаяа гомдохооhон айл хотон өөдэлдэггүй, угайнь утаhан таhаржа, мүр сараагүйгөөр хосордог гээд элинсэгүүдэймнай hургаалнууд соо дамжуулагдадаг. Галаа арюунаар тахижа, hүр hүлдыень бадараажа байхань маша шухала!

«Хатуу түмэр эсэгэтэй, хайр шулуун эхэтэй, хайлааhан модон амитай, гал торгон – эжы! Дулаагаараа эхэ - дэлхэйдэ нэбтэрэн сорьёнош, утаагаараа үүлэнүүд руу нэбтэрэн шунганаш!» - гэhэн галда зорюулhан дуудалгын үгэнүүд мүнөөшье түүрээгдэдэг.

«Гал Ехэ Гуламта, Зол Ехэ Заяаша! Хатуу архиин сэржэмээр сүршэнэб, алта мүнгөөр хубсалуулнаб, магнайешни тоhодоноб, өөхөөр хүндэлнэб, юhэн зула, юhэн хүжэ, юhэн янзын торго ба үбсүү үргэнэб!» - гэhэн үшөө нэгэ гал тахилгын дуудалга манай элинсэгүүдэй галда айхабтар хүндэтэйгөөр хандадаг байhаниие гэршэлнэ.

Урдын буряадай заншалаар,  Гал Тахилгын үйлэнүүдые «шэбэгшэн»  гээд нэрлэгдэдэг тусхай үүргэтэй хүнүүд байhан. Бөөнэртэ гансааран Талай Тахилгые бүтээхэнь хорюултай hэн тула тэдэнэр заабол  шэбэгшэнтэй гү, али галзууд омогой хүнтэй суг хамта гүйсэдхэдэг байhан түүхэтэй.

 «Гал – Эхэ»

Монгол туургата арадууд гуламтынгаа галые эхэнэрэй hүлдэтэй гэжэ тоолодог байhан заншалтай. Мүн лэ галые буян хэшэгэй, үрэжэлэй, бэеын хүсэ шадалай эхин, шэнэлэн мүндэлхын, дээшээ тэгүүлэн ургахын hүлдэ тэмдэг гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр тоолодог hэн ха. Yхибүүдтэй болодоггүй эхэнэрнүүд «үргэхэ хүбүүе, энхэрхэ басагые» үршөөхэ гуйлтатай Гал Тахилгын тусхай бүтээл гүйсэдхэдэг байhан. Тэрэнь онсо удха шанартай. «Уг гарбал» ба «гал гуламта» гэhэн үгэнүүд хоорондоо сэхэ бүхэ холбоотой бшуу. «Гал гуламта унтаржа залирха» ба «Уг гарбал таhалдаха» гэhэн үгүүлэлнүүд нэгэ удхатай гэжэ эли. Тиимэhээ галай эзэн заяаша үри хүүгэдэй үлдэ үршөөхэ аргатай гээд шүтэгдэдэг гуримтай. Гал Тахилгын бүтээл үйлэдэжэ, галда хурьга үргэбэл, үхибүүгүй тулиhан айл заабол хүүгэдтэй болодог гэжэ хэлэгдэдэг.  

Yшөө урдын буряадууд хурим түрын үедэ Гал Тахилгын бүтээл үйлэдэдэг заншалтай байhан. Һамга абажа байhан хүбүүн гэрлэhэн басаганайнгаа гэртэнь ерэжэ, шэбэгшэнтэй хамта гуламтынь галые тахидаг hэн ха.

Сахяадай ба Санхалан

Эрхүүгэй буряадуудай заншалаар, галай эзэн Сахяадай ноён ба Санхалан хатан гээд нэрлэгдэдэг. Тус хоёр үнэн дээрээ байhан түүхэтэ нюурнууд – Чингисхаанай дунда хүбүүн Чагатай ба тэрэнэй хатан Санхалан  гэhэн түүхэтэй. 

«Чингисхаанай гэр бүлын гуламта - бүхы Монголой гуламта, галайнь заяаша бүхы  монголнуудай сахюусан», - гээд шүтэгдэдэг байhан. Тэрэ нангин ороной гуламтын галые Чагатай Санхалан хоёр бүхэли наhан соогоо арюунаар тахижа ябаhан солотой. Тиигээд, хүнэй наhанhаа хахасажа мордоходонь,  hүлдэ заяануудынь бүхы Монгол угсаатанай нангин гуламтын галай эзэд болоhон домогтой.

 Галдаа – эдеэнэй дээжэ

Урдын сагта Сибириин хара бөөнэрэй Гал Тахилганай үедэ   дайсадайнгаа үхэhэн бэенүүдые үргэдэг байhан тушаа зэбүүрхэмэ hүрөөтэй домогууд үеhөө үедэ дамжуулагдадаг.

 Мүнөөшье буряад – монголнууд, эвенкэнүүд, яхадууд г.м дэлхэйн олон арадууд Гал Тахилгын  үндэhэн заншалаа сахидаг. Заабол архиин сэржэм ба хамарай тамхин галда үргэгдэдэг гуримтай. Мүнөө долоон хоногой нэгэ дахин гуламтынгаа галые хүндэлжэ «хооллуулха» хэрэгтэй гэдэг. Харин урдань манай элинсэгүүд үдэр бүри эдеэнэйнгээ дээжые, сай унда галдаа баридаг байhан гэжэ эли.    

         «Халуун амитай хонин»

Гал Тайлганай үедэ сагаан зүhэтэй хонин үргэгдэдэг. Хара зүhэтэй хонин огто хорюултай. Зарим ушарнуудта шара – улаан, хүрин гү, али гэбэл, хирпиисын үнгэтэй тархитай хонид үргэгдэдэг ха. Yргэлэй хониие hайнаар арсаар утажа арюудхаад, шуhыень гоожуулангүй амииень таhалдаг. Бүтээлэй удаа хабаадагша бүхэндэ хэhэг – hэхэг далгын хэшэг мяхан тараагдадаг гуримтай.   

Хонин, морин мэтэ, «халуун амитай» амитан гэжэ тоологдодог. Тиимэhээ hайн үргэл болодог, галай заяаша баярладаг гэhэн үгэтэй. Зарим Азиин оронгуудаар хусын эбэр – ада баршадhаа аршалдаг сахюусан гээд шүтэгдэдэг.          

Буряад – монголой заншалаар, хониной зүрхэн эрэлхэг зориг, хүсэ шадал hүлдэлдэг. Тиимэhээ урдань  хониной зүрхэнэй дээдэ талынь хэhэгые hая гараhан нарай хүбүүнэй уралнуудта няадаг байhан гуримтай. Гал Тайлганай түгэсхэлэй найрай үедэ үргэлэй хониной зүрхые тэндэ байhан бальшар бага хүбүүдтэ хазуулдаг байгаа. Харин басагадта туруутайнь шанаhан хониной хүл дамжуулагдаха.  

Хониной баруун талынь хүл – hая мүндэлhэн нялха хүбүүе, зүүн талань – нялха басагые hүлдэлдэг.  

Гал Тахилганай түгэсхэхэдэ, хониной урдахи баруун хүл ба шудхаhан шуhатай хотонь бурханай урда табигдажа, гурбан үдэрэй туршада зогсодог гуримтай байгаа. Удаань тэрэ мяхые ганса бүлын гэшүүд мүлжэжэ эдеэд, шэлбынь яhаниинь нангин хэрэгсэлнүүдэй зэргэдэ гамтатайгаар хадагалагдадаг hэн ха.      

 Хэтэ сахюур - угай гал

Урдын буряад – монголшууд хурим түрэ дээрээ үеhээ үедэ гамтайгаар  дамжуулагдадаг элинсэгүүдэйнгээ хуушанай хэтэ сахюураар «өөрын угай отог омогой гал» носоодог байhан гуримтай. Нангин угай галаар түрын бүхы бүтээлнүүдынь  гүйсэдхэгдэдэг, эдеэ хоолынь шанагдадаг байhан.    

Хүргүүлжэ бууhан бэри түрүүшынхеэ хадамай гэртэ ороходоо, нэн түрүүн, Бурханда мүргэhэнэй удаа шэрээ дээрэ табяатай хониной шэлбын томо яhанда гурба дахин дохижо мүргөөд, уг гарбалтанайнгаа нэрэнүүдые шангаар нэрлэжэ байгаад,  гуламтынь гал руу үргэлэй хониной өөхэ шэдэдэг байhан гуримтай. Тэрэнь ороhон хотонойнгоо уг гарбалтаниие өөрынгөө элинсэгүүдтэй танилсуулна гэhэн удхатай. Энэ үедэ гэрлэжэ байhан хүбүүн бурхандаа мүргэжэ байха ёhотой.

 Гал уhанай тэмсэл

Гал уhан хоёр хоорондоо тэмсэлтэй, харша махабадай зүйлнүүд. Галые уhаар унтараадаг, уhые галаар шэргээдэг.

Манай үбгэ эсэгэнэрэй заншалаар,  галл дээрэ  уhа адхажа унтараахань хату хорюултай. Гуламтын галда уhа юулэжэ унтарааха гээшэ уг угсаатанай, гэр бүлын доройтожо hалахын  тэмдэг. Пеэшэн соохи гал өөрөө унтарха ёhотой. Мүн лэ урдын заншалаар, гэр байрынгаа гуламтые – гэрэй пеэшэниие - хододоо сэбэр арюун байлгахань маша шухала.   

Харин хээрэ талада, ой модон соо түүдэгэй гал унтараахын тулада нэн түрүүн дээрэhээнь газарай шорой сасажа хаяhанай удаа уhаар унтараадаг гуримтай. Тиихэдээ уhаяа түүдэгэй дээрэhээ юулэхэ бэшэ, харин хажуу талаhаань газар дээрэ адхажа, галл руу урадхуулдаг. Уhан түүдэгые дээрэhээнь бэшэ, дороhоонь унтарааха ёhотой. Тиихэдээ «шорой –уhан – гал» гэhэн бэе – бэеэ хүсэлдүүлhэн махабадай зүйлнүүд тэнсүүриеэ алдангүй зохилдожо, галые уhаар даралгын сээртэй үйлэ хойшонхи хохидолгүйгөөр бүтэнэ.с