Монгол угтай ород хаанууд

                                  

Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

  “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.

“Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.

                                   Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

                                      Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

                        “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

• Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.
• “Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 

                        Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 

                          Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.

                                   Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

                                      Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

                        “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

• Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.
• “Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 

                        Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 

                          Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.

                                   Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

                                      Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

                        “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

• Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.
• “Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 

                        Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 

                          Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.

                                   Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

                                      Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

                        “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

• Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.
• “Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 

                        Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 

                          Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.

                                   Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

                                      Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

                        “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

• Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.
• “Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 

                        Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 

                          Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.

                                   Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

                                      Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

                        “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

• Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.
• “Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 

                        Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 

                          Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.

                                   Булгариин татарнууд

Үнэн дээрээ мүнөөнэй Россиин татарнууд Чингисхаанай сэрэгтэ, урдын Монгол гүрэндэ, Алтан Ордон гэһэн империдэ огто ямаршье хабаагүй юм. Тус арад XIV зуунда Булгариһаа Волго мүрэнэй эрьедэ нүүжэ ерээд һуурижаһан түүхэтэй. Тиихэдээ XVII зуунай эсэс хүрэтэр Россиин татарнууд буогарнууд, казангууд гээд нэрлэгдэдэг байһан. Тэдэнэй ниислэл Казань хото булгарнуудай хото гээд архивай дансанууд соо тэмдэглэгдэһэн гэршэлгэнүүдтэй.

Алтан Ордон империин һалажа унахада, бүридэлдэнь байһан мусульман шажантай арадуудые тэрэ үеын түүхэ бэшэгшэд 2татарнууд” гээд нэрлэн бэшэжэ эхилһэн ушартай. Тиихэдээ татарнууд ажаһууһан нютагуудаараа – казаниин, астраханиин, крымэй, ногайниин г.м илгардаг байгаа ха.

                                      Чингисхаанай дайсад - татарнууд

“Монголнуудай нюуса тобшо” соо Чингис хаанай үедэ “татарнууд” гэһэн монгол угсаата багахан арад байһан гэдэг. Тэрэ татар обогтон Чингисхаанай эсэгын Есүгэй баатарай отогойхидтой үргэлжэ дайлалдадаг һэн ха. Нэгэтэ тулалдаануудай үедэ тэдэ Есүгэй баатарые эзэмдэжэ баряад, зэрлигээр доромжолжо алаһан түүхэтэй.

Тэрэ ушараар Чингисхаан 1204 ондо дэлхэйе эзэмдэһэн дайнуудаа эхилхэдээ, нэн түрүүн хүршэ татарнуудта добтолжо, нэгэшье хүниие үлөөнгүй, бултыень хюдаһан гэжэ эли. Үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые – илгаагүй бултыень алаад, бүһэтэйшүүлыень сэрэгэй албанда татажа абаашаһан байгаа.

Татар сэрэгшэд байлдаануудай үедэ, мүнөөнэйхеэр, ёһото “штрафбат” гэһэн отрядуудай зэргэдэ, эгээл урдахи тала ябан тулалдажа, монгол сэрэгшэдэй халхабшань болодог һэн ха.

Түүхэдэ байдалда бусад яһатан хорлон үһөөрхэжэ, монголнуудые үзэн ядадаг дайсадайнь нэрээр “татарнууд” гээд нэрлэдэг болоһон гэдэг. Агууехэ хаан ехээр уурладаг, тиигэжэ нэрлэхые огто хоридог байһан гэжэ эли.

Тиибэшье дундахи зуунуудай түүхын бэшэгүүд соо монголнууд “монгол – татарнууд” гээд алдаршаһан юм.  

 

                        “Алтан Ордонһоо” үндэһэтэй

1240 – 1480 онуудта мүнөөнэй Евразиин, тэрэнэй тоодо, Россиин дэбисхэрнүүдээр “Алтан Ордон” гэһэн монголнуудай агууехэ импери үргэн дэлисэтэйгээр хүгжэһэн. Хоёр хахад зуунуудай туршада һалбарһан Талын Импери бүхы дэлхэйн арадуудай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн түүхэтэй.

• Россиин импери – Алтан Ордоной сэхэ уг залгамжалагшань” – гэжэ ородой элитэ уран зохёолшон Лев Гумилёв хэлэдэг байһан. Манай гүрэнэй политикын, экономикын, шажанай талаар байгуулалта болон соёлой, уран урлалай хүгжэлтэ ба ёһо заншалнууд – бүгэдэ Алтан Ордонһоо үндэһэтэй.
• “Манай Росси гүрэн Чингисхаанай империин байрлаһан ганса талмай дэбисхэрнүүдые абаһан бэшэ, харин тэрэнэй һүр һүлдыень шэнгээһэн” – гэжэ декабрист Н.Трубеөкой бэшэһэн байна.

Мүн лэ бүгэдэ түүхэшэд монголнуудай Европын бусад  эзэмдэгшэдһээ онсо илгардаг байһан тушаа тэмдэглэдэг. Монголнууд эзэмдэһэн газарнуудай арадуудай эрдэмэй, соёлой, уран урлалай г.м туйлалтануудые үгы хэжэ һалгадаггүй, харин улам саашань хүгжөөжэ, өөһэдтөө дамжуулжа абадаг байһан. Үшөө Чингисхаанай шажантадые түрижэ хоридоггүй байһаниинь үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Тэрэнэй сэрэгшэдэй тоодо бөөнэр, буддын шажантад, мусульманууд, үнэн алдартан – булта адли зэргын эрхэтэй, хоорондоо эбтэй эетэй байгаа гэжэ эли.

Лев Гумилёв “Русьһаа Росси хүрэтэр” гэһэн ном соогоо Россиин Империин байгуулалтын Алтан Ордонһоо сэхэ дулдыдаһан тушаа үргэнөөр бэшэһэн. Тэрэ ном соо ород хаашуулай ба түшэмэлнүүдэй монголнуудай олон ёһо заншалнуудые абаһан, тэдэниие һажаажа хубсаһа хунараа, гэр бараануудаа элдэб янзын угалзануудаар, алта мүнгөөр, хоргой торгоор шэмэглэдэг болоһон тухай хэлэгдэнэ. “Мономахай малгай” гэһэн суута малгай м\н лэ урдын монгол хаануудай гуримаар бүтээгдэһэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

“Буряадууд монгол ба тюрска арадуудай холисолгоһоо бэшэ, харин сэхэ урдын монгол угсаата гарбалтай зон”, - гэжэ Л.Гумилёв нэгэ интервью соогоо хэлэһэн байна.

 

                        Ородой хаанай шэрээдэ

XIX зуун жэлэй эсэстэ Россида 70 гаран мянгаад чингисүүдэй угай ород бояринууд байһан гэжэ мэдээжэ. Ород гүрэнэй гурбан хаанууд – Дошхон Иван IV, Борис Годунов, Пётр I гэгшэд мүн лэ Чингисхаанай уг гарбалтай байһан гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг.

Дундахи зуунуудай эсэстэ чингизидүүд ород бояринуудай дээгүүр хүндэтэй һуури эзэлдэг байһан ха. Чингизидүүдые магтажа бэшэхэдэ, хаашуул баярладаг байгаа.

Хари гүрэнүүдэй үндэр айлшадые угтамжын үедэ хаашуул чингизүүдээр бэеэ тойруулаад һуудаг байһан гуримтай. Тэрэнь хаанай засагай үргэн ехые, үндэр тулгатай ба дэмжэлтэ аршалалтатайе харуулдаг байһан түүхэтэй.

Н.М.Карамзин түүхэтэ ном соогоо 1885 ондо ород хаанай Австриин элшэн сайдые угтаһан тушаа иигэжэ бэшэнэ:

- Москвагай Кремлиин Гранотова ордон дотор хаан шэрээдэ Борис Годунов һууна. Тэрэнэй баруун гар таладань – Сибириин Кучум хаанай зээ хүбүүн Маметкул, Алтан Ордоной Ахмат хаанай зээ хүбүүн Араслан, зүүн гар талаһаань – казах Ора – Мухаммед хаанай зээ хүбүүн Таукель хаан гэгшэд байлсана.

Тэрэл номой удаадахи бүлэгтэ 1590 ондо Фёдор Иоаннович хаанай Персиин Аббас шахые угтажа абаһан тухай бэшэгдэһэн. Тэндэ гансал хаан һэлгэһэн аад, харин хажуудахи түлөөлэгшэдынь дээрэ хэлэгдэһэн нюурнуудһаа бүридэһэн зандаа байгаа ха.

Дошхон Иван IV хаанай Елена Глинская гэһэн түрэһэн эхэнь монголой суута Мамай хаанай ехэ хүбүүнэй аша басаган байһан гэжэ эли. Түрэхын монгол нэрэтэй байһан хатан үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүхэдээ, Елена гэжэ нэрэ абаһан ушартай.

Дошхон Иван IV хаанай хажууда Тохтамыш, Шигалей г.м  монгол угсаата сэрэгэй ноёд, түшэмэлнүүд олоороо зонхилдог байһан гэжэ мэдээжэ. Дошхон хаан өөрыгөө монголой Мамай хаанай үри һадаһанби гэжэ омогорхон хэлэдэг, монгол хэлэн дээрэ һайнаар дуугардаг байһан гэдэг.

Нэгэтэ 1575 ондо Дошхон Иван удаанаар талаар ошоходоо, хаан шэрээдээ Саин – Булат гэһэн чингизидые һуулгаад, зохилхыень даалгаһан түүхэтэй.

Дам саашаа, Дошхон Иванай хоёр хүбүүдынь мүн лэ Алтан Ордоной түшэмэлнүүдэй басагадые һамга абажа гэрлэһэн байна.

Борис Годунов гэжэ суута хаан сэбэр монгол шуһатайгаа огто нюудаггүй, омогорхон тэмдэглэдэг байһан. Тэрэнэй уг гарбалынь Чета гэһэн монголой сагаан яһата түшэмэлһөө эхи захатай гэжэ хэлэгдэдэг.

Романовууд гэһэн ородой хаан угай залгамжалда Исмаил (Семён)  Урусов гэһэн чингизид байһан. Пётр I хаанай түрэһэн эжы Наталья Нарышкина Алтан Ордоной зонхилогшодой нэгэн болохо Абатур нэрэтэй түшэмэлэй үри һадаһаниинь болодог. Тиигээд хэрээһэ зүүхэдээ нэрэеэ һэлгэһэн хатанай монгол гарбалтайе тэрэ үеын ород түүхэшэд огто нюудаг байһан гэжэ эли.

 

                          Алдар суута  чингизидүүд

Ород гүрэнэй тоогүй олон элитэ суута дворянууд уг изагуураараа Чингис хаанай үри һадаһадай, дүтын түшэмэлнүүдэй, сэрэгэй зонхилогшодой гарбалтан болодог гэжэ архивай дансанууд гэршэлдэг. Аракчеевүүд, Дашковууд, Державинууд, Ермоловууд, Шереметьевүүд, Булгаковууд, Гоголь, Голицынүүд, Милюковууд, Годуновууд, Кочубейнүүд, Строгановууд, Бунинууд, Куракинууд, Салтыковууд, Сабуровууд, Мансуровууд, Тарбеевүүд, Юсуповууд, Юшковууд, Суворовууд, Апраксинууд, Давыдовууд, Голенищев – Кутузовууд, Бибиковууд, Чириковүүд, Поливановууд, Козаковууд, Мусинууд - Пушкинууд, Огарёвууд, Ахматовууд, Бакаевууд, Бердяевууд, Тургеневүүд – бултыень нэрлэхын аргагүй.

Суута уран зохёолшон Иван Тургеневэй үбгэ эсэгэнь Турген нэрэтэй чингизид, адмирал Ушаковой хулинсагынь – Алтан Ордоной Редег нэрэтэй хаан, Чаадаевтан гэһэн бүлынхид Чингис хаанай Чагатай хүбүүнһээ угтай гэһэн баримтанууд бии. Лев Гумилёвой түрэһэн эжы, алдар суута ирагуу шүлэгшэн Анна Ахматова Чингис хаанай Джучи гэһэн ехэ хүбүүнһээ гарбалтайгаа нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг, өөрыгөө “би чингизидкаб” гээд омогорхон нэрлэдэг байһан.