Чингисхаанай империин Хэрхэрын хото

Забайкалида – урдын хаанай ордон

 «Түүхын элhэн соо моридойншье туруунуудай мүр сараанууд мүртэй үлɵɵгүй нүүдэлшэд» - гэжэ хэлэгдэдэг байhан Yбэр – Байгалай буряад – монголнууд олон зуугаад жэлнүүдэй саада тээ мүнɵɵ «Хэрхэрын» ба «Хүндын» гээд нэрлэгдэдэг томо хотонуудые бариhан түүхэтэй. Тэдэнь үзэсхэлэнгүүдэй ба хүгжэлтын талаар 1220 – 1260- аад онуудта hалбарhан агууехэ талын Монголой Империин түб Хара – Хототой сасуулмаар гэжэ түүхын эрдэмтэд тэмдэглэнэ.

Тиимэhээ hураггүй hайнаар шэнжэлэгдэhэн Хара – Хотын түүхын баримтанууд дээрэ манай Забайкалиин урдын хотонуудай байдал тушаа онсолон мэдэхээр бшуу.

 «Хара -Хото – Багдадтай холбоотой”  

Урдын хитадай түүхын бэшэгүүд соо Хара – Хото тэрэ үеын дэлхэйн агууехэ хотонуудтай, тэрэнэй тоодо Азиин зүрхэн түбэй Багдад хототой, сасуулагдадаг.   

Багдад – урдын Вавилоной империин, харин мүнɵɵ Ирак гүрэнэй түб хото. Тэрэ үльгэр домогто дэлхэйн буланда буряадай «Наян – Наваа» орон байрлаhан гэжэ эли.

Дундахи зуунай Монголой томо хотонууд Чингисхаанай нүүдэл отогой hуурида бии болгогдоhон түүхэтэй. Тэрэнэй тэгэн дундань хэдэн зуугаад хүнүүдые багтааха аргатай асари томо сагаан hэеы гэр зогсодог hэн ха. Тус hэеы гэрэй тулганууд болон богоhонь алтан хушалтатай байһан ушараар тэрэ "Чингисхаанай алтан hэеы гэр» гээд алдаршаhан домогтой. Тэрэниие тойроод, хэдэн зуугаад бага -–ехэ хэмжүүрэй hэеы гэрнүүд болон майханууд зогсодог байhан ха.      

Жэлэй дүрбэн сагта нүүжэ ябадаг хаанай отогой түхэл маягаар саашадаа Монголой империин хотонууд байгуулагдаhан гэдэг.  

Түүхын бэшэгүүдээр, тэрэ үеын олон үзэсхэлэнтэ шулуун ордон байшангуудтай, hүр жабхаланта сүмэнүүдтэй Монголой түб хото руу бүхы дэлхэйн булангуудhаа алта мүнгэн ашаануудтай хамбынууд таһалдадаггүй байhан гэжэ эли. Нэгэтэ тиишээ 30 мянган хэhэг мүнгэтэй ашаанай хүрэжэ ерэhэн тухай тэмдэглэлнүүд бии.

Урдын монголнуудай хотонууд руу дайн байлдаануудай үедэ абтаhан трофейнүүд, татабари түлбэринүүд асарагдадаг ба ондоо оронгуудһаа уран гартай дархашуул, барилгашад үргэлжэ ерэдэг байhан түүхэтэй. Хахад дэлхэйе эзэмдэhэн монголшууд бүхы арадуудай түрүү  хүгжэлтын туйлалтануудые гэртээ асаржа  хэрэглэдэг байгаа ха юм даа.

Жэшээнь, Хара – Хото руу үдэр бүхэндэ 500 ашаатай тэмээн  хамбынуудай ородог hэн тушаа хэлэгдэдэг.     

                              

Есүүхэй хаанай ордонто

Забайкалиин Хэрхэрын хотын hуурида эгээл түрүүшынхеэ 1724 ондо Санкт – Петербургын эрдэмэй Академиин Д.Г. Мессершмидт гэhэн эрдэмтэн түрүүтэй археологиин экспедици малталгануудые үнгэргэhэн ушартай.

Саашадаа 1957 – 1959 онуудта - С.В.Киселёв, 1997 – 2005 онуудта – А.Р.Артемьев болон манай ү едэ Новосибирск, Санкт – Петербург, Москва хотонуудай олон тоото эрдэмтэд малталгануудые ба   шэнжэлэлгын ехэ хүдэлмэринүүдые ябуулhан.

Урдын Монголой империин бүридэлдэ ородог байhан Хэрхэрын хото Чингисхаанай дүү  хүбүүн Джучи Хасарай хүбүүн – Есүүхэй хаанай байгуулhан гэжэ эли.

Хэрхэрын хотын hуури утаашаа – 2,5 км, үргэнɵɵрɵɵ - 1,5 км. Зайн газар эзэлдэг. Урдын хото кварталнуудаар хубаардаг, тэдэнэйнь хоорондуур үйлсэнүүд байhан гэжэ харагдадаг.

Тэрэ Монголой Хара – Хотын түхэл маягтайгаар баригдаhан хотын тэгэн дунда  хаанай үзэсхэлэнтэ ордон толоржо, тойроод зуу гаран түшэмүүлнүүдэй шулуун гэрнүүд зогсоhон гэжэ элирүүлэгдэhэн.

Шулуун гэр байрануудынь шабараар хушагдаhан ханануудтай. Баян зоной гэрнүүдые тойроод гүнзэгы нүхэнүүд малтагдаhан, шулуун хананууд бодхоогдоhон байдаг hэн эли. Тэрэнь хулгай тонуулhаа, хариин дайсадай гэнтын добтололгоhоо аршалалта hааб даа.  

2014 ондо археологууд тэндэ газар доро hайнаар хадагалагдаhан баян хүнэй гэрэй hуури малтажа гаргаhан байна. Тэрэнь шулуун фундаменттэй, үндэр томо модон тулга баханануудтай, дотор таладаа «кан» гэжэ тү лилгын системээр хангагдаhан байгаа гэдэг. Ордоной хойто талада табигдаhан хоёр пеэшэнүүдhээ гараhан дулаан агаар газар доогуур малтагдаhан hүбɵɵ канавануудаар таража, гэрэй бүхы булангуудые дулаасуулдаг байhан ушартай.           

Yшɵɵ тэндэ шаажан амhартануудай бутархайнууд олдоhон. Тэрэ ушар, эрдэмтэдэй тэмдэглэhээр, Хэрхэрын хотын хитадай Юань династиин hалбарха сагта (1206 – 1368) байhаниие гэршэлнэ.

Тэрэнэй хажуугаар, шабар амhартанууд, нооhо ээрэлгын, ажалай ба сэрэгэй зэмсэгүүд г.м. бусад юрэ бусын байдалай хэрэгсэлнүүд Хэрхэрын хотын X -XII зуунуудта байhан тушаа түүрээнэ.   

Yльгэр домогто орон

Урдын хотын барилгануудай үлэгдэлнүүдынь газарай нюрууhаа 1 – 1,5 метрын үндэртэ обойлдон, эли тодоор харагдадаг. Мүнɵɵшье, мянгаад жэлнүүдэй үнгэрhэн хойно, үгытэй ба баян хүнүүдэй, наймаагай, дарханай газарнууд г.м алдуугүй ойлгохоор гэдэг. Баяшуулай гэрнүүдhээ шулуун hууринууд, түлилгын системэнүүд, бахананууд үлэhэн, харин үгытэйшүүлэй байрануудай hуурида багахан гүбɵɵхэнүүд лэ обойлдожо харагдадаг.     

Есүүхэй хаанай ородоной үлэгдэлнүүд газар дээрэ 2 метрын үндэртэ ба хажуу талаараа 15х30 метрын зайда обойжо үзэгдэдэг ха. Модон ханануудтай, дү рбэн налуунуудтай хушалтатай ордоной үлэгдэлнүүдэй  хажууда хэмэл нуурай, тойроhон сэсэрлигүүдэй hууринууд  эли тодоор харагдадаг.   

Ёhото үльгэр домогто орон!

Хэрхэрын хотын байрада үшɵɵ VIII зуун жэлдэ хүнүүд hуурижа эхилhэн гэжэ эрдэмтэд элирүүлhэн. Тиигээд, XIII зуунда тэндэ үзэсхэлэнтэ хото бодхоогдоhон түүхэтэй. Хотын эхи hуури табигшань – Чингисхаанай дүү хүбүүн Джучи – Хасар. Саашадаа тэрэнэй хүбүүн Есүүхэй улам саашань хү гжɵɵжэ, Монголой хара Хототой, Вавилоной империтэй холбоотой үльгэр домогто хото байгуулhан.

Есүүхэй хаан баян гоё байдалда айхабтар дуратай хүн  байhан гэдэг. Тэрэ эсэгынгээ hэеы гэрэй орондо үзэсхэлэнтэ ордон бодхооhон. Yшɵɵ Хэрхэрын хотоhоо холо бэшэ, Хүндын хотодо Есүүхэй хаанай аргагүй мантан томо, баян – дэлгэр ордон «hара наран мэтэ алтаар толоржо, мүнгɵɵр сасаржа», hалбаран мандажа байһан гэжэ мэдээжэ.  

Ордоной хажууда хэмэл нуур алтан загаhануудаар билтаржа, сэсэрлигүүд соонь жэмэстэ модод һалбаран хангалтажа байдаг hэн ха. Эдэ бүгэдые Есүүхэй хаан Хитадай императорнуудай ордоной заншалаар барюулhан гэдэг.

Дунда Азиин гүрэнүүдээр аяншалаад бусахадаа, тэрэ тэндэхи хаануудай  заншалаар, шулуун стеллэ бодхооhон байна. Тэрэ дээшээ шүдыhэн мрамор шулуун дээрэ Есүүхэй хаанай габъяа баатаршалганууд тушаа hиилэгдэнхэй. Мүнɵɵ тэрэ «Чингисэй шулуун» гээд нэрлэгдэhэн стеллэ Санкт – Петербургын Гүрэнэй Эрмитаж соо  сэнтэй экспонадаар хадагалагдадаг.

Һүүлэй үедэ тэрэ хууша монголоор hиилэhэн бэшэгтэй түүхын дурасахаалта «Чингисэй шулууе» Забайкалиин хизаарта бусааха тухай асуудалнууд бодхоогдодог.     

Урдын хотын хосоролго

Эд баялигай түлɵɵ бүхы хүсэ шадалаа зорюулдаг Есүүхэй хаан хотые дайсадhаа аршалалтын хэрэгтэ огто анхаралаа табидаггү й байhан гэжэ эли. Тэрэ ушараар, буряад – монголой түүхын үльгэр домогто Хэрхэрын Хото хосоржо hалаhан.

1259 ондо Монголдо Хубилай ба Ариг – Буга гэжэ хаануудай дунда дайн дажар эхилhэн түүхэтэй. Тиихэдэнь Есүүхэй хаан Хубилайе дэмжэhэн байгаа. Хоролхожо галзуурhан Ариг – Буга ямаршье хамгаалтагүй Хэрхэрын Хотые бэлэхэнээр эзэмдэжэ абаад, хайра гамгүйгɵɵр хюдажа hалгаhан ушартай.

Саашадаа дайнай үргэлжэлдэ Хубилай хаан Илажа гараад, Талын Империин түб сааша урагшаа, Хитадай дэбисхэрэй гүн руу зөөһэн гэдэг. Шэнэ ниислэл хотоhоо холын зайда байрлаhан Хэрхэрын Хото үнэhэн сооһоо бодожо, hэргэн хүгжэхэ зол хубигүй байшоо.

Олон зуун жэлнүүдэй туршада мүнхын нойроор нойрсоhон урдын үзэсхэлэнгые XVIII зуунда Сибириин археологиин таhагые байгуулагша ородой академик  Мессершмидт гэгшын малталганууд hэрюулhэн.