Сууха хуурай гуниг

 ЖЭНХЭНИ БУРЯАД ХҮГЖЭМ

Сууха хуурай хүгжэмынь хүнэй зугаа хөөрөөнэй абяанда адли гэжэ хэлэгдэдэг.  

« Түрэл арадайнь урдын хүгжэмэй зэмсэгүүд хүнэй генүүдэй зэргэдэ зэдэлжэ, уг гарбалайнь нангин дурасхаалнуудые hэргээдэг», - гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэдэг. Эгээл тиимэ буряад арадай дуунай наадхуур – сууха хуур. Тэрэнэй хажуугаар лимбэ, суур ба ямаан – хуур манай  үндэhэн заншалта, ёhото буряад арадай  хүгжэмэй зэмсэгүүд.

Хуучир гэhэн хүгжэмэй наадхуур манай орондо - Монголhоо, ятага – Хитадhаа ерэhэн түүхэтэй. Харин сууха хуурай «аша хүбүүн»  морин –хуур – бүхы монгол туургата арадуудай хүгжэмэй наадхуур гэжэ тоологдодог.

Сууха хуурай гунигтайхан уянгата абяаниинь нүүдэлшэ арадай мянгаад жэлнүүдэй түүхээр домоглодог, урдын баатарнуудай номо годлиин эшхэрээтэй, маараhан талын hүлдэтэй,  моридой инсагаалаатай …..

         

ДОШХОН АЗАРГЫЕ НОМГОРУУЛДАГ

Сууха хуур дэлхэйн амидаралай эхин Наран Найжын hүлдэтэй холбоотой гээд урдын сагhаа шүтэгдэдэг заншалтай. Нэн түрүүн тус зэмсэгые хүндэтэй наhажаал эхэнэрнүүд сэгээ удхадаг шанага ба сагаан мориной үhэ хэрэглэн бүтээжэ, элдэб бүтээлнүүдэй үедэ наададаг байhан. Сууха хуурай хүгжэмынь хүниие нюдэндэ харагдахагүй ондоо түбидэ оруулжа, уг изагуурай заяа үлдэнүүдтэй холбодог гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан. Мүн лэ Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин бурхадтай, гол мүрэнүүдэй, хада уулануудай эзэдтэй холбожо, тэдэнэй урда hүгэдэн мүргэжэ, абарал аршалал гуйхада туhатай зэмсэг гээд сууха хуур шүтэгдэдэг байhан заншалтай. Сууха хуурай шэдитэ абяаниинь хамаг муу муухайе, ада баршадые саража hалгадаг гэhэн шүөөнтэй hэн тулань, айл бүхэн гэртээ наадхуулдаг байhан гэжэ эли.  

 Тэрэнэй хажуугаар, агнууриин ба дай байлдаануудай урда тээ  үлигэршэн заабол сууха хуур дээрэ наадажа, Илалта амжалтануудай долгинуудые  уряалдаг һэн ха. Тиихэдээ манай үбгэ эсэгэнэр айхабтар хүхюутэйгээр зугаалан найрлажа, hаеын сагта элинсэгүүдтэеэ уулзахын баяраа мэдүүлдэг ба тэдэнэй урда эрэлхэг габьяа харуулхые оролдодог байһан.  Энээн тушаа баруун зүгэй аяншалагшадай тэмдэглэлнүүд бии.              

Сууха хуурай хүгжэмынь дошхон хаануудые зөөлэрүүлдэг, зэрлиг азаргые номгоруулдаг, тэмээдые уяруулдаг эди шэдитэй гэжэ урдын сагhаа мэдээжэ. Дошхон хүлэг мориие эмээлдэ hургахын үедэ сууха хуураар наададаг заншалтай байһан.    

Урдын буряадууд нүүхэдээ, сууха хуурые хүндэтэйгөөр бурханайнгаа хажууда – урдуур ба дээгүүр – табяад ябадаг байhан гэдэг. Хари хүн тэрээндэнь гар хүрэхэ яашье эрхэгүй байhан. Тиибэл, сууха хуурай эзэниинь галзуураад, ами наhанhаань хороожо магадгүй байгаа бшуу.

Ямар нэгэн айлда уй гашуудалтай мэдээ дуулгахаяа тэбдэhэн хүнүүд  гэрэйнь газаа  ошоод, сууха хуураар наададаг hэн ха. «Аялгатан хөөрэдэг» шэдитэ зэмсэгэй хүгжэмынь үгэгүйгөөр гашуудалтай мэдээе эзэдэй зүрхэ сэдьхэлдэ хүргэжэ дуулгадаг байгаа.

 

БУРЯАД АРАДАЙ СОЛЫЕ ДУУДАҺАН

Сууха хуур – буряад арадай алдар солые дуудаhан хүгжэмэй зэмсэг! Талын нүүдэлшэ арад табан хушуу малаа үдхэжэ, hү тарагаар билтаржа, арhа шүрбэhөөрөө урлажа ажамидаран хүгжэhэн түүхэтэй. Тиихэдээ малайнгаа бүхыень сэгнэн хэрэглэдэг заншалтай. Жэшээнь, үхэрэй суухаар, мориной дэлhээр үзэсхэлэнтэ хүгжэмэй зэмсэг бүтээдэг байгаа ха юм.

Сагай хүрдын эрьесээр арадай алтан заншалнууд hэргэн бусана. Буряадай ёhо гуримуудынь сууха хуурай эди шэдитэ хүгжэм доро шэнэ үе сагта дахяад мүндэлэн  хүгжэнэ. 

Хэдэн зуугаад жэлнүүдэй туршада мартагдаад байhан сууха хуур мүнөө  түүхын абдарhаа залагдажа, түрэл арадтаа бусаба.

Агын тойрогой, Буряад уласай алдар суута хүгжэмшэн, үлигэршэн, Россиин Федерациин габьяата артист Бабалаев Леонид Бимбаевич сууха хуур урлан дархалдаг абъяас бэлигтэй. Тэрэ «Амар Сайн» гэhэн гүрэнэй дуу хатарай ансамблиин «Түбэргөөн» гэhэн арадай аман зохёолой бүлгэмөөр хүтэлбэрилдэг.      

Намартаа үүсын үедэ Леонид Бимбаевич үхэрэй сууха суглуулдаг. Сууха бүхэниие үлеэгээд, урид бэлдэгдэhэн зэмсэгэй модон «бэедэ» hуулгажа хатаадаг  гуримтай.

- Би үшөө бухын суухын орондо ямаанай арhа хэрэглэдэгби, - гэжэ суута артист хөөрэнэ. Амитанай сууха түргэн элэжэ hаладаг. Харин ямаанай арhаар бүтээгдэhэн хуур hураггүй бата бүхэ байхаhаа гадна  аялга хүгжэмынь халташье хубилдаггүй юм.        

Удаань оройдоо мориной тархиин дүрсэтэй  эшыень (грифыень) һуулгажа, адууhанай хилгааhан  хүбшэргэйнүүдыень торгооно.

- Мүнөөнэй морид богони дэлhэтэй болоо, - гэжэ артист  онсо тэмдэглэнэ. Тиимэhээ хуурай хүбшэргэй болохо үhэнүүд удаахан бэдэржэ олдодог.

Татуулгань (смычок) мүн лэ уридшалан хатаагдаhан модоор хэгдэдэг юм. Бэлэн болоhон хүгжэмэй наадхуурые үнгэтэ шэрээр будажа, үнгэ жүhэ оруулдаг.

Сууха хуурай «бэень» нэгэ жэгдэ, эрхим шанарай хуhа модоор, харин эшэ талань хасуури, хуша модонуудаар бүтээгдэдэг. Эдэ бүгэдэ хуурай тусхай hайхан аялгын зэдэлээе хангадаг ха.

  Yшөө Леонид Бабалаев хониной шагайгаар эди шэдитэй абяатай хүгжэмэй зэмсэг урлан дархалжа, олоной hонирхол татадаг    

Леонид Бимбаевич урлан бүтээhэн морин ба сууха хуурнууд Россиин булангуудаар ба хари гүрэнүүдээр үндэрөөр сэгнэгдэжэ, хоморой эксклюзивна хүгжэмэй зэмсэгүүдэй зэргэдэ түргэн тарадаг. Монголдо Леонид Бабалаевай хуурнуудые худалдажа абадаг тусхай магазин бии.        

                             

ҮНЭТЭЙ СЭНТЭЙ БУХЫН СУУХА

Урдань бухын сууха айхабтар сэнтэй хэрэгсэл байhан. Эгээл түрүүшын гэрнүүдэй онгоошхо сонхонууд мүнөөнэй шэлнүүдэй орондо бухын суухаар бүглөөтэй байгаа. Шарабтар нимгэхэн зүйл бүрүүлээршье hаа, наранай гэрэл оруулдаг эн ха. Татагдаад хатаан бухын суха мүнөөнэй полиэтилендэ адлирхуу шанартай байдаг гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Yшөө урдань үлеэгдээд хатаагдаhан бухын сууха соо жэжэхэн шулуунуудые хээд, нарай үхибүүдэй таршагануур нааданхайнуудые хэдэг байhан гэжэ мэдээжэ.         

Урдын буряадууд гүнзэгы гол мүрэнүүдые гаталхын тулада, нэгэ –хэды  үлеэгдээд хатаагдаhан бухын суухануудые бэедээ орёожо тодхоод, тамаржа гарадаг байhан заншалтай.

Бухын сууха – мүнөөнэй бүмбэгын «үбгэн - үбгэн аба» болодог. Мүн лэ үлеэгдэжэ хатаhан сууха соо үбhэ ногоо шиихажа дүүргээд, үхибүүд шэдэжэ, үдьхэлжэ наададаг hэн ха.       

Гол мүрэнүүдэй гүнзэгые элирүүлхын тулада бухын суухые уhа руу шэдээд, хэды саг  соо дээшээ хөөрэн гарахыень хэмжэн хүлеэжэ  байhан.    

Эхэнэрнүүдэй сүүмхэнүүд, айрhа тараг хадагалдаг туулмагууд г.м хэрэгсэлнүүд үхэрэй суухаар бүтээгдэдэг байhан түүхэтэй.

Ганса буряад – монголшууд бэшэ, харин дэлхэйн ород арадуудай үндэhэн заншалта хүгжэмэй зэмсэгүүд бухын суухаар урлагдадаг байhан гэжэ эли. Жэшээнь, марийцы гэhэн арадай  – шувыр, удмурнүүдэй – быз г.м хажуугаар буряадай хэнгэрэгтэ адли гусек гэжэ тоншодог хүгжэмэй зэмсэг бүхы арадуудта байhан.      

Yшөө урдын зүжэгтэ наададаг артистнар бухын суухаар халзан хүнэй парик хэдэг байhан заншалтай. 

                            

ЭЛИНСЭГЭЙ ЗАЯАНАЙ ҺҮЛДЭТЭЙ

Мүнөө Буряад орондо сууха хуур «хоёрдохи ами» оруулагдажа, үндэр тайзангуудай үзэсхэлэнгөөр аялга хүгжэмөө түүрээнэ. «Гунигтайхан» зэмсэгэй уянгата нааданhаа олон зоной зүрхэ сэдьхэл хүльбэржэ, нёлбоhоо дуhаан шагнадаг. Дошхон хаануудые, зэрлиг хүлэгүүдые номгоруулhан, атан тэмээнүүдые уяруулhан мянгаад жэлнүүдэй түүхэтэй асари зүсэтэй хүгжэмэй зэмсэг ха юм!        

Улаан –Yдын П.И. Чайковскын нэрэмжэтэ хүгжэмэй колледжын оюутад, Буряадай Республикын арадай уран урлалай түбэй хүмүүжэмэлнүүд болон уран hайханай, хүгжэмэй hургуулиин hурагшад сууха хуур дээрэ наадажа hурадаг болонхой.

Мүн лэ Россиин ба уласхоорондын хэмжээнэй «Нүүдэлшэнэй дуун», «Хуурын наадан» г.м фестивальнууд дээрэ сууха хуур түлөөлэгдэдэг.         

Буряадай элит эхүгжэм зохёогшо Пурбо Найданович Дамиранов «Сууха хуурай гуниг» гэhэн хүгжэм зохёожо, олоной анхарал татаhан байна. Сууха хуурай гуниг – мартагдаhан буряад хэлэнэй, ёhо заншалай хамтын гуниг. Нүгөө талаар, сууха хуур – баян түүхэтэй, бүхэ  үндэhэтэй, ёһото  эди шэдитэ аялгатай  хүгжэмтэй зэмсэг. Аялга хүгжэмынь буряад хүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ дуураhан мэдэрэлнүүдые hэргээн хүлгөөжэ, уг гарбалай заяануудай нангин hүлдөөр адислан һэбидэг.