Уг изагуурай заяа һүлдэнүүд

ҮНДЭҺЭГҮЙ  МОДОН

Уг бүхэн өөрын заяа hүлдэнүүдтэй ба сахюусануудтай. Тэдэнь гансал түрэл хэлэеэ ойлгодог.  Түрэл хэлэеэ, ёhо заншалнуудаа мартаhан зоной уг изагуурайнь заяанууд гомдожо, сахюусадынь аршалан хамгаалхаяа болидог.

Уг гарбалай заяанууд хүнэй үйлын үриин, арадай ба бүлын түүхын, генетикын утаhаар дамжажа, хүн бүхэнэй шуhан соо бурьялдаг, зүрхэн соонь сохилдог, hүнэhэн соонь аялгатадаг! Тэдээниие мартан хаяһан хүн гээшэ өөрөө өөрhөө арсаhантай адли зэргэтэй. Уймар ухаагаараа мартабашье, хүнэй шуhан, зүрхэн, hүнэhэниинь яашье мартахагүй.   

Хараха янзада hалбарhан - бүдүүн эшэ hалаануудтай, элбэг – дэлбэг набшаатай аад, үндэhөөрөө hуларhан модон нэгэтэ шанга hалхинай үлеэхэдэ, бэлээр хүмэрижэ унаад, хосордог. Түрэл хэлэеэ мартаhан, үндэhэн ёhо заншалнуудые сахидаггүй хүнүүдшье, арадуудшье  эгээл тиимэ модонтой сасуулмаар.

Ургаhан модоной газар дээрэхи талань – хүнэй наhанай хуби заяан. Харин газар дорохи үндэhэниинь – уг изагууртанайнь хуби заяанай зүргэнүүдэй, отог омогуудай залгалаа hалаанууд. Тэдэниие таhалhан хүнүүд үбгэ эсэгэнэрэйнгээ хэшэгэй далгаhаа, үреэлэй дээжэhээ таhардаг. 

 

ДОЛООН ҮЕЫН ЭЛИНСЭГҮҮД

 Ганса буряад – монголнууд бэшэ, харин дэлхэйн бүхы арадууд урдын сагhаа уг гарбалтанайнгаа hүлдэдэ шүтэжэ, 7 – 9 үе элинсэгүүдэйнгээ нэрэнүүдые, намтарнуудые  мэдэдэг, хүндэлдэг гуримтай.

Юундэ заабол 7 үеын элинсэгүүдээ мэдэхэнь шухалаб? Зүүн зүгэй арадуудай (Энэдхэгэй, Түбэдэй) урдын hургаалаар, уг гарбалай 7  үеын түлөөлэгшэд хүнэй бэеын 7 һүлдэтэ эрьюулгэнүүдтэй- чакрануудтай сэхэ холбоотой:

Нэгэдэхи үе– би (1 хүн);

Хоёрдохи  үе – аба, эжы (2 хүн). Хүн бэе бэелүүлжэ түрэнэ. Энэ үеhөө хүнэй бэеын энхэ элүүр, гэр бүлын байдал дулдыдадаг;

Гурбадахи үе – хүгшэн ба нагаса абанар, эжынэр (4 хүн). Сэдьхэл ухаанай, оюун бэлигэй hүлдэнүүдые дамжуулдаг;

Дүрбэдэхи үе -  хүгшэн – хүгшэн ба хүгшэн нагаса абанар ба эжынэр (8 хүн). Энэ үеhөө эд зөөриин, буян хэшэгэй, зол жаргалай hүлдэнүүд дамжуулагдадаг.            

 Табадахи  үе – элинсэгүүд (16 хүн)  - энэ үеhээ хүнэй  наhанай аюулгүйнь дулдыдадаг;

Зургаадахи үе – элинсэгүүд (32 хүн)- угай гарбалай ёhо заншалнуудтай холбоотой. Хүн 32 шүдэтэй, шүдэн бүхэн элинсэгүүдтэеэ холбоотой. Ехэ шүдэ муутай хүн уг гарбалтанаараа hула  холбоотой гэhэн тэмдэгтэй; 

Долоодохи үе -  хулинсагууд (64 хүн). Энэ үеhөө хүнэй ямар гүрэндэ, нютагта, гэртэ байрлахань дулдыдадаг;

Энээнтэй долоон үеын элинсэгүүдээ сасуулжа хараад, мүнөө наhанайнгаа хуби заяае тодорхойлжо болохо. Жэшээнь, дүрбэдэхи үедэ баян хүгшэн – хүгшэн ба хүгшэн нагаса абанар, эжынэртэй байhан хүн мүнөө наhандаа эд зөөрёор элбэг – дэлбэг байха заяатай.

Табадахи үедэ ехэ ламанартай, бөөнэртэй байhан хүн мүнөө наhандаа һанагдаагүй гайхалтайгаар, ёһото эди шэдиин зэргэдэ, гэнтын аюулhаа абарагдадаг, аймшагтай хүндэ үбшэнгүүдhээ эдэгэдэг гэжэ эли.   

Тиигээд, эдэ бүгэдэ түрэл хэлэеэ мэдэдэг, ёhо заншалнуудаа сахидаг хүнүүдтэ хабаатай гэжэ онсо тэмдэглэхэнь шухала. Элинсэгүүдэй заяанууд гансал түрэл хэлэеэ ойлгодог һэн тула эхэ хэлэн дээрээ дуугардаггүй  хүнүүдые ойлгодоггүй, яашье аршалха ба туhалха аргагүй байдаг. Дам саашаа, өөһэдыень хүндэлөөгүйдэ тоолоод, гомдодог ба хэhээдэг.    

          

УГАЙ АЛТАН БЭШЭГҮҮД

Мүнөө сагта Угай Бэшэгүүдые бэшэдэг заншал хаа –хаанагүй hэргээгдэнэ. Илангаяа ород яhатан тус заншалаа үргэнөөр хүгжөөжэ эхилэнхэй. Жэшээнь, ородой  хаанууд, баян түшэмэлнүүж Угай Бэшэгүүдые наринаар сахижа, абаад ябадаг байhан түүхэтэй. Мүн== тэрэ заншалынь hэргээгдэжэ, Россиин олон бүлэнүүд архивуудай  дансануудые онгилжо, гениалогическа hалаануудаа бодхоодог моодотой болонхой. Тиихэдээ олон элитэ, оюун бэлигтэй ородуудай угай изагуурта монгол яhатан байhан гэжэ элирүүлэгдэнэ. Тэрэ Алтан Ордагай түүхын хойшолонгууд ха юм.    

Манай үбгэ эсэгэнэр Угай Бэшэгүүдые зохёожо, гэртээ гамтайгаар хадагалдаг зашалтай байhан. Тэрэнь онсо шухала удха шанартай. Хэдыдэхи үеын элинсэгүүдэй хүнэй байдалда ямар нүлөө үзүүлдэг тушаа дээрэ хэлэгдээ. Тиигээд, Угай Бэшэгэй хажууда элинсэгүүдэй hүлдэтэ заяанууд байрлажа, гэр бүлын сахюусанууд гээд шүтэгдэдэг hэн ха.     

Угай Бэшэг соо ехэ ламанарай, бөөнэрэй, дархашуулай, уран гартанай, тамиршадай г.м нэрэнүүд байбал, ехэ хүсэтэй hахюуhан гэжэ тоологдодог ушартай. Yхибүүдые тон бага наhанhаань долоон үеын элинсэгүүдэйнь нэрэнүүдые сээжэлдүүлдэг гурим мүн лэ гүнзэгы удха шанартай.     

Угай Бэшэг соо тэмдэглэгдэhэн хулинсагуудайнгаа нэрэнүүдые, наhанайнь намтарнуудые, арга боломжоороо, hайнаар мэдэжэ, хүндэлжэ, энэрхыгээр сэдьхэн хүндэлжэ, үхибүүдтээ дамжуулан хөөрэжэ байхань маша шухала.

Бидэ элинсэгүүдтэеэ энэрхы сэдьхэлэй элшээр холбоотойбди.  Олон зуугаад жэлнүүдэй саада тээ ажаhууhан элинсэгүүдэй энэрхы һайхан сэдьхэлэй долгинууд  үри hадаhандань хүрэжэ, аршалан хамгаалха аргатай. Мүн лэ элинсэг хулинсагтаа зорюулhан сагаан hанал бодолнууд заабол  хүрэжэ, уг гарбалай hүр hүлдыень бадараадаг,  заяа сахюусануудынь баярладаг. 

«Дэгэл захатай, хүн ахатай» - гэhэн hургаалаар, аба эжыдээ болон хамаг аха захатандаа энэрхыгээр хандахань, хүндэлхэнь  маша шухала.  Хэдышье ядуу тулюур, муу аашатай зантайшье hаань, хүн бүхэн үйлын үреэр үгтэhэн аба эжыгээ эгээл hайханаар үргэхэ нангин уялгатай.  Тиихэдэ мүн лэ уг гарбалай заяанууд баярладаг. Yбгэрhэн аха захатанаа «үгын, унтариин, эденэй – гурбан зөөлөөр» хангаhан хүнэй өөрынь хуби заяаниинь һайжардаг гэжэ эли. Энэ хадаа ёhото буряад Фэн – Шуй гэхэдэ болохо. Жэшээнь, эсэгэеэ хүндэлдэггүй хүнүүд ажалдаа дошхон шэрүүн ноёдто түрюулэн газаалуулжа, гасалан зоболон үзэдэг ха. 

                           

БУЯН ШЭНГЭЭҺЭН БУРЯАД ХЭЛЭМНАЙ

Эжынгээ hүмбээтэй хамта шэнгээhэн, үлгын дуугаар зэдэлhэн түрэл хэлэеэ мартахадаа, өөhэдөө өөрhөө арсажа, элинсэгүүдэйнгээ заяа hүлдые гомдохоожо, үндэһөөрөө һуларан доройтонобди.    

- Буряад хэлэтэй хүн монгол ба хальмаг хэлэнүүдые ядамаргүй ойлгохо аргатай.  Буряад хэлэнэй фонетикэ ба грамматикаар ондоо хэлэнүүдые шудалхада хүнгэн байдаг. Жэшээнь, англи, япон г.м. Yшөө хоер хэлэн дээрэ адли тэгшэ дуугардаг хүн толгойн хадууса, бодолой гүйсэ hайтай, зохеохы талаар хүгжэлтэтэй байдаг гэжэ эли.  

-  Эрдэмтэдэй шэнжэлэлгээр, түрэл хэлэнэй аялга дуунууд, hайхан үреэлэй үгэнүүд  ёhото шэдитэ эм домой зэргэдэ хүнэй бэеын иммунитет шангадхадаг. Түрэл хэлэеэ мэдэхэшьегүй үбшэнтэдые эдэгээхэ аргатай гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Yнэн болоhон ушар. Олон арбаад жэлнүүэй саада тээ Үбэр – Байгалай хизаарай Акша нютагай больницада хүндөөр үбшэлhэн нарай үхибүүтэй ород эхэнэр ороhон байгаа. Эмшэд үхибүүень үзөөд: «Яашье туhалха аргагүйбди. Энэ үхибүүн үглөөшье хүрэтэр амиды байхагүй», - гэжэ хэлэhэн гэдэг. Гай гашуудалда дайрагдаhан эжы нялха хүбүүгээ бэедээ няагаад, гэнтэ өөрөөшье мэдэнгүй, буряад дуунай аялгануудые бөөлэжэ эхилhэн байгаа ха. Хэды соо дуулаа hэм, hанадаггүй, гэнтэ ойлгоходонь, амилхаяа болёод шахуу байhан хүбүүниинь шадал ороод, хүхыень шобто хүхэжэ байгаа hэн. Тиигээд, үхибүүн саашадаа эдэгээд, эмшэдые ехээр гайхуулhан гэдэг. Эжынь hүүлдэ иигэжэ хөөрэhэн юм:  

- Би тэрэ ушарhаа уридшье, hүүлдэшье бэшэ буряад дуунуудые дуулаагүйб. Больницада ехээр сэдьхэлээ хүдэлөөд, мэдээгүй шахуу байхадамни, тэрэ урдын буряад аялганууд гүн сэдьхэлэймни оёорhоо өөhэдөө урдаад гаража, үхибүүемни эдэгээгээ. Мүнөө тэрэ хүбүүмни 50 наhатай. Минии уг гарбалда үхибүүдые эрхимээр аргалдаг  ехэ хүсэтэй буряад удаган байhан. Хүбүүнэймни гайхамшагтайгаар эдэгэhэниинь тэрээнтэй сэхэ холбоотой гэжэ тоосоогүй.