Буряадай уг гарбалай изагуур

«АНТРОПОСФЕРА» - ИЗАГУУРТАНАЙ ОРШОН            

Тэрэнь хүнэй түрэн мүндэлөөд, хүгжэн ургаад, хүгшэржэ хосордог заяа хубитай адли юм. Гансал үндэhэн арадуудай наhанай болзор хэдэн арбаад бэшэ, харин мянгаад жэлнүүдэй болзортой. Тэрэнь, дунда зэргээр, 1200 – 1500 жэлнүүдэй үргэлжэлтэй гэжэ эрдэмтэн онсо тэмдэглэнэ.

Лев Гумилев Анна Ахматова гэжэ суута шулэгшын хүбүүниинь байhан гэжэ эли. Тиигээд, эжынгээ талаар Чингисхаанай ехэ хүбүүн Джучи хаанай угай гарбалай  үри hадаhаниинь болодог байhан намтартай. Монгол шуhатай эрдэмтэн  буряад – монголнуудай түүхые гүнзэгыгөөр шэнжэлhэн ба тэрэ талаар ехэ хүдэлмэринүүдые бэшэhэн аша габьяатай.

 Л.Гумилёвой шэнжэлэлгээр, Россиин Империин дэбисхэртэ хоёр томо   үндэhэн угсаатанай түүхын салгидаан газар дайдые доhолгоhон. Нэгэниинь – талын гүүнүүд гэhэн урдын арад , удаадахинь  – Чингисхаанай импери. Монголой агууехэ империин hалажа унахада, тэрэнэй бүридэлдэ байhан хэдэн угсаата арадууд амяараа таhаржа гараhан түүхэтэй. Тэдэнэй тоодо  мүнөөнэй монгол, татар, казах, буряад г.м арадууд оролсодог гэжэ эли.                          

Лев Гумилёв: «Дэлхэйн арадуудай изагууртанай хамтын дурасхаалта оршом байдаг», - гээд бэшэhэн. Тэрэ хүнэй нюдэндэ харагдахагүй долгинуудаар дэлхэйе тойрожо хушаhан эреэ маряан мозаика мэтэ   оршомой түби «антропосфера» гээд нэрлэгдэдэг. Тэндэ хэзээ нэгэтэ дэлхэй дээрэ ажаhууhан бүхы арадуудай hүлдэтэ заяанай дурасхаалнууд мүнхэрhэн. Тэдэнэй дунда буряад арадай нюуса таабаринуудаар хушагдаhан түүхын одон ялалзана…

                               

«БУРЯАД АРАД ОРЁО БА БАЯН ТҮҮХЭТЭЙ”      

Буряадуудай эхин hууриин у гарбалай түүхэ  тушаа эрдэмтэдэй түрүүшын шэнжэлэлгэнүүд XVIII зуун жэлдэ ябуулагдажа эхилhэн ушартай. Тэдэнэй дүнгүүдээр, буряадууд монголнуудhаа таhаржа гараад, Байгал шадархи  нютагуудаар байрлаhан нэгэ hалаа гэжэ тоологдодог байhан.

Харин 1937 ондо А.П.Окладников гэhэн ородой эрдэмтэн урдын зоной хүүрнүүдые шэнжэлhэнэй удаа буряадууд, үнэн дээрээ, hураггүй орёо гүнзэгы ба баян түүхэтэй арад гэжэ элирүүлhэн байна.  

«Буряадууд – Байгал шадарай газарай автохтонно – ондоо тээhээ нүүжэ ерээгүй, харин эртэ урдын сагhаа эндэ байрлаhан арад», - гээд эрдэмтэн онсо тэмдэглэнэ. Тэрэнэй шэнжэлэлгэнүүдээр, V -VI зуунай «бронзын» гэдэг үеэр Байгалай баруун талаар курыканууд гэhэн тюрк а хэлэтэ угсаатан байhан.

XI зуун жэлдэ иишээ монголнуудай добтолжо ерэхэдэ, зарманиинь хойто зүг руу тэрьедэжэ ошоод, мүнөөнэй яхад арадай үндэhэ табиhан гэдэг. Харин эндээ үлэhэн курыканууд монголнуудай холисолдожо, буряад арадай гарбалай эхи заха байгуулhан түүхэтэй. 

Агууехэ далайда «Байгал» гэhэн нэрэ курыканууд үгэhэн гэдэг.

Курыканууд үе сагайнгаа үндэр хүгжэлтын арад байhан түүхэтэй. ӨӨрын  үзэг бэшэгтэй, үндэр хэмжээнэй уран урлалтай, соел болбосоролтой байhан гэжэ эли. «Руны» гэhэн тюрскэ үзэгүүдhээ гадна уйгур үзэг бэшэгээр  бэшэдэг, модоор ба түмэрөөр урлан дархалдаг байhан гэжэ урдын хүүрнүүд соо олдоhон хэрэгсэлнүүд гэршэлнэ. Мүн лэ курыкануудай хада хабсагайнуудаар зураhан зурагууд манай үе хүрэжэ ерээд, олон тоото мэдээнүүдые үгэдэг сэнтэй.  

                                 

“КУРЫКАНУУДАЙ ХАНАНУУД”

Мүнөөнэй Ольхон ольтирог дээрэ олдоhон «курыкануудай ханын» үлэгдэлнүүд олдоhон. Тэрэ 185 метрын утатай, 2 метрын үндэртэй шулуун хананууд үнгэрhэн  зуун жэлнүүдэй нюуса таабаринуудаар хушагданхай дуурана, сагай сууряагаар hэбинэ….

 Yндэр шулуун ханануудтай хэрэмэй саана курыканууд дайсадhаа ба зэрлиг ан арьяатадhаа  хородог байгаа гү? Тэндэ олоороо олдоhон гүнзэгы хонхорнуудтай томо шулуунууд соо Дэдэ Тэнгэридэ үргэлэй табиса хэжэ, элдэб янзын бүтээлнүүдые үйлэдэдэг байhан түүхэтэй. Тиихэдээ хүнэй бэе үргэдэг шуhата заншал сахидаг байhан гэжэ эли.                 

                                

УЙГУР ГҮРЭНЭЙ БҮРИДЭЛДЭ

Хитадай «тан» гэhэн империин үедэ ( 618 – 907) курыканууд Уйгурай гүрэнэй бүридэлдэ байhан гэдэг.

Эдэ бүгэдые VI – X зуунай үеын зоной хүүрнүүдэй малталганууд гэршэлдэг. Тэдэнэр «курумчинскэ» гэhэн соёл болбосоролой шэнжэнүүдтэй ба «курыкан – орхонуудай» заншалта  үзэг бэшэгүүдтэй. Эдэ бүгэдэ тушаа урдын «гулигани» гэhэн хитадай түүхын бэшэгүүд соо тэмдэглэлнүүд бии.

 XI зуунай хүүрнүүд тад ондоо бүридэлтэй. Энэ үедэ Баргуджин –Токум орондо монголнууд hуурижа эхилээ ха юм.  

А. П. Окладниковай “Сибириин эртэ урдын сагһаа мүнөө хүрэтэр” (1968 -1969) гэһэн ном соогоо бэшэһээр, Зүлхэ мүрэнэй эрьедэ олдоhон XI  зуунай курыкануудай «Сэгэнүүдэй хүүр» ба Сэлэнгэ мүрэнэй эрьеын Зарубино гэhэн hууринай дэргэдэхи урдын хүүр шэнэ  шэнжэнүүдтэй, монголнуудай мүр сараануудтай. 

XI зуунhаа курыканууд монголнуудтай холилдон ниилэжэ, ёhо заншалай, соёл болбосоролой талаар хоорондоо нэбтэрэн нэгэдэжэ,  Байгал шадарай дэбисхэртэ шэнэ арад – буряадуудай «Баргуджин –Токум» гэhэн орон мүндэлhэн юм.       

 Саашадаа «Баргуджин –Токумой» хаан Баргуудай Мэргэнэй басаган болохо  Баргуджин –Гоа хатанай ба хори буряадай гарбалта эсэгэ Хоридой Мэргэнэй басаган Алан –Гуа монголой Добу Мэргэн баатарта хадамда гараhан түүхэтэй.

Алан –Гуа агууехэ Чингисхаанай  Борджигиин угай 11 үеын Эхэ Хатан болоhон заяатай.       

Yльгэр домогто «Баргуджин –Токум» орон тушаа «монголой нюуса тобшо» соо ба Рашид – ад – динай түүхын бэшэгүүд соо бэшэгдэhэн.

Чингисхаан хори буряадуудта  «Хүндэтэ нагасанарни» гээд мээхэйгээр хандадаг байhан гэжэ эли. Монголой хаанай шэрээдэ залархадаа, тэрэ нэн түрүүн, хүхэ номин хадагтайгаар Баргуджин –Токум нютаг ерэжэ, улад түмэнhөөнь  дэмжэлтэ ба туhаламжа гуйhан түүхэтэй.

                             

“ЧИНГИСХААНАЙ ГЕН”

2003 ондо Америкын бүлэг эрдэмтэд  тусхай шэнжэлэлгэнүүдэй ашаар 

бүхы дэлхэйн Азиин гүрэнүүдэй 8 %, али гэбэл, 16 сая бүhэтэйшүүл Чингисхаанай уг гарбалай онсо тэмдэгтэй гэжэ элирүүлhэн байна. Тэрэ «гаплогруппа С3» гээд нэрлэгдэhэн «Чингисхаанай ген» 1000 –аад жэлнүүдэй саада тээ агууехэ Монголой империин үедэ бии болоhон гэжэ гэршэлэгдээ. Эгээл олоороо «Чингисхаанай ген» мүнөөнэй монголнуудай (35%), Пакистанай хазарейценүүдэй, Россиин Алтайн казахуудай (8,7%) шуhан соо олдоhон. Мүн лэ 3,4 hээ – 1,7 хуби хүрэтэр Алтайн бусад арадуудай, буряадуудай, тувинценүүдэй ба хальмагуудай шуhан соо бии гэжэ элирүүлэгдэhэн ушартай.            

 

         “БУРЯАД” НЭРЫН НЮУСАНУУД  

Буряадай элитэ эрдэмтэн Цыбикжап Цыдендамбаев «буряад» гэhэн үгэ «бурю» - «шоно» гэhэн монгол бэшэ, харин тюрска үндэhэтэй. Теэд шоно, нэн түрүүн, эртэ урдын сагhаа монголнуудай шүтэдэг амитан. Тиимэhээ Ц. Цыдендамбаев буряадууд I мянгаад жэлэй тэн дунда тюркануудай мэдэлдэ абтаhан монголнууд  гэжэ тоолоно. Хэдэн зуугаад жэлнүүдэй туршада тюркануудтай холисолдожо, хубилан адлидаад, XI зуун жэлдэ монголнуудай Байгал шадарые эзэмдэжэ ерэхэдэ, буряадууд анхан түрэл изагууртаа бусаhан гэдэг.     

Харин үшөө ондоо буряадай эрдэмтэн Никифор Егуновой hанамжаар, Эрхүүгэй можодо олдоhон «Мальта» ба «Буреть» гэhэн палеолит үеын  түрүүшын хүнүүдэй байранууд  - буряадуудай изагуурай эхин байдал.

Тэрэ «Буреть» гэhэн урдын зоной байрын нэрэhээ «буряад» гэhэн арадай нэрэ олгогдоhон гэжэ Н.Егунов тэмдэглэнэ. 

 Тэндэхи газар доро малтаhан гэрнүүдэй үүдэнүүдынь булта урда зүгhөө, доторынь хоёр  талаар хубаагданхай байhан гэжэ элирүүлэгдэhэн. Бахана тулгануудынь мамонтын hоёонуудаар хэгдэhэн, палааханууднь, ханануудынь амитадай арhаар хушагданхай байhан ха. Мүн лэ тэндэ амитадай яhаар, эбэрээр ба шулуугаар  бүтээгдэhэн ажалай ба агнууриин зэбсэгүүдhээ гадуур ёhото уран урлалай шэмэглэлнүүд олдоhон байна. Уран бүтээлнүүд  тэрэ үеын Европын зоной урлалай шэмэглэлнүүдhээ дорогүй уранаар ба оюун бэлигтэйгээр урлагдаhан гэжэ хэлэгдэнэ. «Мальтида» ба «Буреэтидэ» шулуугаар, яhаар хэгдэhэн 20 эхэнэрэй дүрсэнүүд олдоhон. Тэрэ хадаа бүхы дэлхэйгээр олдоhон түрүүшын хүнүүдэй урлалай тэн хахадынь болоно.                              

Эхэнэрнүүдэй дүрсэнүүдэй зариманиинь нэхы талаарынь газаашань урбуулжа оёгдоhон дахануудтай, мүнөөнэй капюшон мэтэ захануудтай.  

Тэдэнэй хажуугаар түрүүшын буряад уран гартанай бүтээhэн эршэмтэй түргөөр ниидэжэ ябаhан нугаhадай дүрсэнүүд, мамонтын hоёогоор урлаhан зүүдхэлнүүд, загаhанай нюрганай яhаар хэhэн hубhанууд, бугаагууд, хабтигар яhан дээрэ hиилэhэн мамонтын дүрсэнүүд hаргаадаг.

Yшөө тэрэ үеын уран дархашуулай кальцит ба нефрит гэhэн үнгэтэ шулуунуудаар бүтээhэн урлалнууд олдоhон.      

 «Мальтын» ба «Буретиин» зоной  агнууриин арганууд, зэмсэгүүдынь  болон хэлэниинь монгол туургата арадуудай ёhо заншалнуудтай нэгэ үндэhэтэй гэжэ тэмдэглэгдэнэ. 

Никифор Егуновой онсо тэмдэглэhээр, 907 – 1125 онуудта мүнөөнэй Японой далайн эрьеhээ Зүүн Туркестан хүрэтэр дэбисхэртэ  монголнуудай Кидань гэhэн импери байhан түүхэтэй. Тэрэнэй зонхилогшод агууехэ хитадай гүрэниие мэдэлдээ оруулаад байhан гэжэ эли.

Тэрэ үедэ Байгалай шадархи газарнуудта хори – түмэдүүд гэhэн угсаатан хүрэжэ ерээд, тэндэхи курыкануудые хойто зүг руу түриhэн гэдэг. Тиигээд, хори түмэдүүд урдын сагhаа Байгалай эрьеэр байрлаhан «фурии» гээн арадтай холилдон ниилэжэ, мүнөөнэй буряадуудай эхи үндэhэ табиhан.   

                             

БАЙГАЛ – БУРЯАДАЙ БААБАЙ

Бидэ, буряадууд, нээрээшье, айхабтар орёо ба баян түүхэтэй арад болонобди. Изагууртаа монгол, тюрка, фури, уйгур үндэhэтэй гэжэ эрдэмтэд гэршэлнэ. Эртэ урдын сагhаа буряадуудай байрлаhан газарнууд – Монголhоо эхилээд Алтайн орьёлнууд хүрэтэр гэжэ мэдээжэ.

Мянгаад жэлнүүдэй нюуса таабаринуудаар хушагдаhан буряад арадай түүхэдэ гансал Байгал далай заабол бии. Тиимэhээ эгээл гол шухалань гэбэл, буряадууд нангин Байгалай эрьедэ мүндэлhэн монгол туургата арад зон гэжэ тоосоогүй.