Зүүн Зүгэй арадуудай эмнэлгэ

 170 -ААД ЖЭЛНҮҮДЭЙ СААДА ТЭЭ

Росси гүрэндэ зүүн зүгэй эмнэлгэ тухай эгээл түрүүшынхеэ 170 -аад жэлнүүдэй саада тээ хэлэгдэжэ эхилһэн түүхэтэй.  

1857 ондо  Нил гэжэ нэрэтэй ородой  үнэн алдарта шажанай архиепископ «Забайкалиин ламанарай эмнэлгын арганууд» гэжэ статья бэшээд хэблэжэ, олоной hонирхол татаhан түүхэтэй. Ородой миссионер түбэд эмнэлгын «Чжуд –Ши» гэжэ номой түрүүшын хоёр бүлэгүүдэй удха шанар ба арганууд  тушаа тодорхойгоор хүүрэhэн байна.

Эндэ эгээл hонирхолтойнь гэбэл,  буддын шажанай дайсаниинь  болодог ород санаартан түрүүшээр  түбэд эмнэлгые муушалжа шүүмжэлхын тулада номуудыень шудалжа эхилhэн гэдэг. Теэд үндэр эрдэм мэдэсэтэй Нил шэнжэлhэн баримтануудайнгаа тон гүнзэгы сэсэн  удхатай байhаниие түргэн ойлгоhон ушартай. Yшөө тэрэ олон юумэнүүдые дутуу буруу ойлгодог байhанаа мэдэржэ, hүүлэй hүүлдэ,  түбэд эмнэлгые гайхамшагта  сэсэн ба хүсэтэй арга гэжэ хүндэлэн магтадаг болоһон гэжэ эли .

                                

ЭРДЭМТЭНЭЙ ЭЛИДХЭЛ 

Тэрэ үеын ехэнхи ородой эрдэмтэд ба аргашад түбэд эмнэлгые зэрлиг мунхаг нүүдэлшдэй, хэндэшье хэрэггүй  арга гэжэ тоолодог байhан. Тиибэшье, түбэд эмнэлгын аргашад заншалта эмнэлгын мэргэжэлтэдэй  эдэгээжэ шадаагүй хүндэ үбшэнтэдые амжалтатайгаар эдэгээжэ, халдабарита тахал үбшэнгүүдтэй амжалтатайгаар тэмсэжэ гайхуулдаг hэн ха. Жэлhээ жэлдэ түбэд эмнэлгэдэ зоной анхарал ехээр татагдадаг боложол байгаа.       

Тиигээд, 1891 ондо Зүүн – Сибириин эрдэмэй таhагай ниитын суглаан дээрэ Николай Кириллов гэжэ аргашан «Мүнөөнэй үеын түбэд  эмнэлгэ – ламын  шажанай нэгэ hалбари» гэhэн  темээр элидхэл хэhэн. Энэ хадаа тус эмнэлгые эрдэмэй зэргэдэ шэнжэлhэн Росси дотор  түрүүшын хүдэлмэри байгаа.      

                                    

ХОРХОЙ ҺОРОЖО ГАРГАА

Тэрэ үеын Забайкалиин ба Алас – Дурнын дэбисхэрнүүдээр ехэ элитэ  эрдэмтэн, эмшэн Н.В. Кириллов түбэд эмнэлгэ тушаа 100 гаран толилолгонуудые ба номуудые хэблэhэн. Тэрэ монгол ба түбэд хэлэ бэшэгүүдые  шудалhан  эрдэмтэн олон хүдэлмэринүүд соогоо түбэд эмнэлгые муушалhан ба шүүмжэлhэн гэжэ эли.

Нэгэтэ Н.Кирилловые Баргажан нютаг руу эхэнэрэй бэлгын  талаар  хүндөөр үбшэлhэн  залуу басаганда залажа абаашаhан гэдэг. Доктор басагые  үзөөд, тэрэ дары бүлеэн уhатай ваннада ороод, «ногоон дуhалнууд» гээд нэрлэгдэдэг гашиш уухыень үгэhэн байгаа.     

Теэд тиимэ арга ямаршье туhа болоогүй hэн ха. Ород докторой hүүлдэ мэдэхэдэ, үбшэн басагые нютагай бөө аргалжа, гайхалтайгаар эдэгээhэн ушартай.

Бөө үбшэнтэниие  үзөөд: «ногоон дуhалнуудые» уулгажа болохогүй, ехэ хии хүдэлгэдэг юумэн. Басаганай эльгэн соонь хорото хорхой ороод байна. Тэрэниие түргэн гаргаха хэрэгтэй», - гэжэ айладхаhан гэдэг.

Бөө жэл хахад наhатай, хара толгойтой эрэ хони асаруулаад, тэрэнээ  тусхай ёhо гурим сахижа, өөрын гараар гаргаба ха. Тиигээд, үшөө халуун эльгыень ба нарин гэдэhыень  басаганай адли  органууд  дээгүүр табиhанай удаа  бэеынь хониной арhаар орёоhон юм. Удаань тэрэ бөө үбшэн басаганай баруун хүхыень 2 – 3 минутын туршада хүхөөд, тэндэhээ хорхой hорожо гаргаhан ушартай. Тиихэтэйнь сасуу ехээр зобожо тулиhан басаган ехэ амарлингы янзатайгаар унташаhан юм.

- Буряад бөөгэй гайхамшагта аргын хүсөөр ехэ үлбэр басаган эдэгэжэ, элүүр энхэ болоhыень өөрын нюдөөр хараhан байнаб, - гэжэ Н.Кириллов элидхэл соогоо онсо тэмдэглэнэ. Тэрээнhээ хойшо минии хуби заяан эгсэ хубилаа.  Би зүүн зүгэй арадай аргашадта  тад ондоогоор хандадаг болооб. Би элдэб аргаар буряадай, монголой, түбэдэй мэдэлшэдтэй, эмшэдтэй, ламанартай танилсан нүхэсэжэ, мүнгэ зөөри хайрлангүй, тэдэнэй арга нюусанууд тухай мэдэжэ, гүнзэгыгөөр шэнжэлхые оролдодог болооб.                  

Н.Кирилловай элидхэлэй удаа Россида ба Европодо зүүн зүгэй эмнэлгэ тушаа хэблэгдэhэн статьянууд олошорхын хажуугаар эрдэмэй диссертацинууд бэшэгдэдэг болоhон.  

                               

БУРЯАД АРАДАЙ ЭМНЭЛГЭ 

Урдын ород эрдэмтэдэй манай элинсэгүүдэй эмнэлгын элдэб арганууд тушаа ехэ hонирхолтой  тэмдэглэлнүүд  үлэhэн. Жэшээнь, буряад арадай аргашад хүнэй бэеын үбшэн бүхэн өөрын тусхай үнэртэй, түхэл дүрсэтэй, абяатай, муу элшэтэй гэжэ тоолодог байhан.     

Хүнэй муу абари зан - хомхой хобдог, залхуу, сухалтай г.м элдэб  үбшэнгүүдэй шалтаг болодог. Хуурмаг худалша хүнүүд аминайнгаа хүсэ  hүлдые ада баршадта үгэжэ, бузардаг, алишье талаар хүсэгүй боложо hулардаг.   

Хододоо миин дэмы hанаагаа зободог хүн «харада даруулжа», тэрэнэй hуларhан бэе махабадыень  элдэб үбшэнгүүд бэлээр эзэлдэг. 

Yшөө манай үбгэ эсэгэнэр хүнүүд «хии юумэндэ сохигдодог, дайрагдадаг» гэжэ этигэдэг байhан. Урдын заншалаар, хүнэй  үбшэнгүүд элдэб муухай хорхой шумуулай, томо эреэн бахын, могойн, хара үнгэтэй шуhанай, бэхын дуhалай  г.м. түхэлтэйнүүд байдаг.    

Yбшэн бүхэн, нэн түрүүн, хүнэй элшэтэ бэеын бузарhанhаа эхилдэг: муу hанаа бодолhоо, нүгэлтэ ябадалhаа гү , али гэбэл, нүгшэhэн зониие хүдөөлүүлдэг хүүрэй газарай, уhанай, хада уулын г.м. эзэдые гомдохооhон ушараар.     

                            

 "ҮБШЭН - ГАЛ" 

Урдын буряад аргашад үбшэниие галтай сасуулдаг байhан: түрүүшээр бишыхан дүлэн носоод, унтараагаагүй hаа, саашадаа  ехэ түймэр боложо магадгүй. Тиигээд, үбшэнэй эхиндэ гараhан галай бишыхан дүлэхэниие эдеэ хоолоор даража унтарааха арга бии.

«Эдеэн бүхэн – эм дом», - гэжэ хэлэгдэдэг. Жэрхэжэ байгаад эдиhэн эдеэн хорон болодог. Хүнэй hүнэhэн үнэрөөр хооллодог эн тула, муухай үмэхэй үнэртэй хоол эдихэнь сээртэй. Тиибэл, хүн бузараад, үбшэлжэ магадгүй. Эдиhэн эдеэн хүнэй хамар ба нюдэ баясуулха ёhотой.

Урдын сагhаа эгээл туhатай эдеэн – боро шүлэн гэжэ тоологдодог. Тэрэ хүнэй бэеын хии даража, шадал тэнхээ оруулдаг. 

Һүтэй ногоон сай шуhа үсхэрүүлжэ, гүйдэлыень hайжаруулдаг, хото гэдэhэнэй, толгойн г.м бусад олон үбшэнгүүдые сарадаг гээд үргэнөөр хэрэглэгдэдэг байhан.  

Нүүдэлшэдэй байдалда илангаяа сагаан эдеэн онсо  hуури  эзэлдэг гэжэ эли. Айраг хото, нарин ба бүдүүн гэдэhэнүүдые элүүжүүрүүлдэг, тараг    

hанаа сэдьхэл тэнюун болгожо, нойр hайжаруулдаг. Даараhан хүрэhэн ушараар ханяахада, хоолойн үбдэхэдэ hүөөр аргалдаг гуримтай.

Урдын буряадууд ондо – ондоо үнеэдэй hү сугтань юулэжэ холидоггүй байhан. Хэдэн үнеэдэй hүн холигдоходоо, шанарынь муудажа, хүнэй бэедэ ехэ туhагүй болохоhоо гадна түргэн гашалдаг. Тэрээгээр бодожо үзэхэдэ, мүнөөнэй hүнэй заводуудта олон үнеэдэй ү холижо, тусхай  үйлэдбэри гараhан үн – амигүй hүн.

Гурбан жэлтэй шара тоhон – аргагүй сэнтэй эм дом гээд хэрэглэгдэдэг. Харин долоон жэлэй туршада хадагалагдаад, хара – ногоон үнгэтэй буряар хушагдаhан шара тоhон  сэнгүй баялигай зэргэдэ  сэгнэгдэдэг заншалтай.     

МОРЁОР, ҮХЭРӨӨР ОРЁОЛГОН 

Буряад – монголшуудай урдын сагhаа хэрэглэдэг «орёохо», али гэбэл,  «дахаха» гээд нэрлэгдэдэг арга эгээл гайхамшагта эмнэлгэнүүдэй тоодо ородог. Тэрэ орёо арга бүтээхын тулада, нэн түрүүн, халуун уhанда бусалгажа буйлуулhан обёос гү, али ешмээн дээрэ үбшэн хүниие хэбтүүлдэг байгаа.    

Тэрэ үедэ аргашан ямар – нэгэн амитые -  мори, үхэр, хони – түргэн гаргаад, дотор органуудыень хүнэй бэедэ няажа табяад, дээрэhээнь тэрэл амитанай арhаар орёодог гуримтай байгаа.

Ямар амитаар ореохо тушаа урид мэдэлшэн  үзэл үзөөд хэлэдэг hааб даа. Тиихэдээ ямар үнгэ зүhэтэй, хэды наhатай, онсо тэмдэгүүдтэй, ямр амитаар орёохоб гэжэ айладхадаг байгаа.

Һая гаргаhан амитанай үшөө халуун зандаа «амилжа» байhан орган үбшэнтэнэй бэеын адли органай талада – зүрхыень – зүрхэндэ, эльгыень – эльгэндэ, бөөрыень – бөөрэдэ г.м няажа табидаг гуримтай.      

Амитнай мяханай шанагдажа болоторынь үбшэнтэн орёолтотой хэбтэдэг hэн ха. Эндэ ехэ шухалань гэбэл, хүнэй бэеын ба толгойн температура тон адли байха ёhотой. Тэрэнэй тулада тархииень заабол арhаар орёолсодог байгаа.   

 Нюрга ээрэй, мүнөөнэйхеэр, остеохондроз аргалхын тулада моридой тагалсагай арhанда бүлеэн hү түрхижэ, үбшэн газарта няагаад, нэгэ часай туршада жэгнэдэг байhан юм.

Буряадууд хүйтэнэй сагта моридой тагалсагуудые хүргэжэ хадагалаад, хэрэгтэй сагта гэдэхээжэ, арhаарынь бэеэ аргалдаг hэн ха.