Саянай орой үндэр

 - Улаан-Yдын hунгамал боложо, түрэл хотынгоо хүгжэн hалбархын тулада юу хээ гээшэбта?

- 2019 ондо Улаан-Yдын Зүблэлэй депутат болохо хүсэлтэй hунгалтада оролсохо гэжэ шиидээб. Октябрь дээрэ Комсомольско гудамжаар ажаhуудаг хүм. Хорёод жэл тэндэ байнаб. Улаан-Yдын 14-дэхи гимнази хадаа хотын hунгалтын 4-дэхи тойро­гой түб юм. Тойрогоймнай бүридэлдэ БГСХА, Элеватор, Октябрь тойронхи ороно. Командаараа ажал ябуулжа, hунгалтада илажа, хотын Зүблэлэй шэнэ зарлал руу орожо шадаа һэмби.

Нютагай ѳѳhэдын хүтэлбэриин, хуули болон эрхэнүүдые баримтал­гын хорооной түрүүлэгшын орлогшо болооб. Yшѳѳ тиихэдэ Залуушуулай палатые хүтэлбэрилөөб. 2012-2013 онуудта ѳѳрѳѳшье энэ палатын гэшүүн ябаа ха юмбиб.

4 жэлэй туршада юу хэжэ үрдеэбиб гэжэ дуулгаhуу. 2004 ондо би ѳѳрѳѳ 14-дэхи гимнази түгэсхэhэмби. Тиимэhээ нэн түрүүн түрэл hургуулидаа туhатай байха гэжэ оролдооб. Железнодорожно районой түбтэ оршодог эгээл олон шабинартай (2240-ѳѳд үхибүүн тоологдоно) hургуулиин газаахи тамирай талмай урданайнгаа хэбээр байгаа. Хара шорой дээрэ үхибүүд тооhо бурьюулан наададаг hааб даа. Зара затагарнууд гэртээ бусадаг hэн. Тиимэhээ тэрэ талмайень болбосон түхэлтэй болгохо, хэмэл ногоогоор хушаха гэжэ шармайгааб. Хотын ажахын хорооной хабаадалгатай 3 суглаа үүсхээбди. Шишковкоор Стеклозавод руу ошоhон ТГК-14 байгуулгын соргонууд стадионой тэг дундуур гарадаг байгаа. Мүнѳѳнэй эрилтээр тиимэ байха ёhогүй. Арга мүр бэдэрхэ баатай болообди. Сор­гонуудые ондоо тээшэнь болгохын тулада хажуугаархи ажаhуугшадай дулаагаар хангалгые зогсоохо, 60 сая түхэриг гаргашалха хэрэгтэй байгаа. Геодезистые абажа хараабди, шэнжэ­лээбди. Футбольно полиин үргэниие 3 метрээр хасаад, hургуулидаа дүтэлүүлээбди. Хажуудань гар бүмбэгын универсальна талмай байгуулжа шадаабди. Тэрэнээ баhал hургуулиингаа байшанда няалдуу­лаабди. Железнодорожно районой Захиргаантай хамта энэ шиидхэбэри­дэ ерээ hэмди. Тиигэхын тулада энэ асуудал хараа дороо абаад, түлхин ябаабди. Һургуулиин захиралтай, Буряад Уласай Арадай Хуралай депутат ябаhанаа, бурхандаа ябашоо hэн даа - Екатерина Цыреноватай (ВСГТУ-да Юрэнхылэгшын програм­маар hурахадаа танилсаhамби) ста­дионой шэнэ түлэб бэелүүлхэ гэжэ бүхыгѳѳрѳѳ оролдообди. Жэл боло­од, шэнэлэгдэhэн стадион ашаглалда тушаагдаа бэлэй. Yшѳѳ тиихэдэ хажу­удань бэеэ hорилгын турнигуудай талмай байгуулжа шадаабди.

2019-2020 онуудта hургуулиин байшанда столово залган баряаб­ди. Алас Дурнын субсиди абажа, мүнѳѳ сагай эрилтэдэ таарамаар hурагшадые хооллуулха газар байгу­улаабди.

Һунгалтынгаа тойрогой эдэбхи­тэдые нэгэдүүлээд, Совет байгуулжа шадаабди. 40-ѳѳд хүнhѳѳ бүридэhэн энэ зүблэлдэмнай хотын байгуул­гануудай удамаршад, гэр байрын коммунальна ажахы хангалгын компанинуудай дарганар, эдэбхитэй юрыншье ажаhуугшад ороо. Тэдэнтэ­еэ дүтын холбоотойгоор хүдэлөөбди. Манай тойрогой 800 гаран ажаhуугшадhаа бүридэhэн бүлгэм вайберта байгуулаад, хүндүүлхэй асуудалнуудаа бодхоон зүбшэлсэдэг байгаабди. Улаан-Yдэ хотодо иимэ олон зонhоо бүридэhэн депутадай чат бэшэ үгы һэн. Заримдаа суббото болон воскресенидэшье харюусажа мэдэдэг байгааб. Ажаhуугшадай асуудалнуудта харюусан, бултанhаа хаагдангүй байхадамни, юу хэжэ байhыемни зон мэдэнэшье, сэгнэ­нэшье. Албанай хэрэгээр алибаа уулзалгаhаа тэмдэглэл, туйлалтануу­даа тэрэ чат соогоо оруулжал байга­аб. Арсалдаатай асуудал зүбшэхэеэ баhал чат руугаа шэдэдэг һэм. Тиигэ­жэ түргэн шиидхэбэринүүд абтадаг байгаа.

- Буряад Уласай Арадай Хуралай депутадуудай удаадахи, 7-дохи зар­лалда ороот. Амаршалнаб! Олондо туhатай ажалаа бүри үргэдхэхэ гэжэ шиидээ гүт?

- Улаан-Yдын тойрон соо ажаhуужа байhан газартаа ашагтай ажал нилээд ябуулагдаа. Саашада­ашье ябуулагдаха. Гэр бүлэтэеэ тэн­дээл ажаhууна ха юмбиб. Yхибүүдни сэсэрлиг болон hургуулида ябана… Түрэhэн нютагтаа туhа хүргэхэ саг тулажа ерээ гэжэ бодооб. Сэлэнгын аймагай Тамшын хүбүүн ха юмбиб. Тус нютаг Россиин Буддын шажанай түб байhан гээшэ. Yбгэ эсэгэнэрэйм нангин бууса түүхэ домогуудаар баян даа. Сэлэнгын аймагай дэбисхэр дайда – Россиин гүрэн түрэ бай­гуулалтын үндэhэн гэхэдэ болоно. Ѳѳрѳѳ Эхэ орондоо эльгэтэй географ намда энэнь ехэ hайшаагдана. Тэндэ минии түрэлхид, багаhаа наадажа үндыhэн нүхэд ажаhууна. Тиимэhээ Сэлэнгын аймагhаа hунгалтада оролсохо гэжэ шиидэһэн байнаб. Аймагай ажаһуугшад, тэрэ тоодо олон тоото түрэлхидни, дүтын зон, нүхэдни намайе ехэ дэмжээ. Баяраа мэдүүлнэб!

Хамтын ажал ябуулха нилээд дүршэлтэй болонхойб. Хуули зохё­олгын ажалда Горсоведтэ хүдэлѳѳб. Хэжэл байhан ажални ха юм. Дэли­сэнь лэ дээшэлээ гээшэ.

Горсоведтэ Чимит Валерьевичэй, Анатолий Евгеньевичэй оролдолго­ор ехэ hайн команда байгуулагдаа. Ѳѳрын заншалтай болоhон байга­абди. Эбтэй эетэйгээр хүдэлѳѳбди. Тэндэ абаhан дүршэлни ехэ туhатай байна. Олон юумэ бэелүүлжэ шада­хаб гэжэ бодоноб. Сэлэнгын аймагай Захиргаанай команда Буряад Ула­стаа эрхимүүдэй тоодо ородог. Энэ командын бүридэлдэ орохо гээшэ намда ехэ хүндэтэйшье, харюусалга­тайшье.

- Буряад Уласаа мандуулхын тулада юу хэхэ хэрэгтэйб?

- Минии һанамжаар, Буряад Улас аяншалга амаралгын, элүүржүүлгын талаар арга боломжоёо дууһан нээгээгүй байна. Энэ талаар урга­хаар. Онсо харууһанай Байгалай дэбисхэрые аяншалгын аятай оршон болгохоор. Мүнөө

Алтайда болон Хойто Кавказда аяншалгын һалбари хүгжэлтын айхабтар ехэ түлхисэ үгөөд байна. Буряад Уласта баһал тиигэжэ боло­но. Алексей Самбуевичай командын ашаар, Мария Борисовнагай, Алдар Джангаровичай оролдолгоор аян­шалгын һалбари шэнэ шатада гара­жа эхилээ. Бата алхамаар «бадарха» тээшээ хараба.

Аяншадай олоор ябажа эхил­бэлнь, бусад һалбаринууднай яаха аргагүй хүгжэжэ эхилхэ ха юм. Унаа тээбэри, агаарай болон газарай

 

 замууд, олониие хооллуулга – хүдөө ажахы, соёл урлал болон бусад баһал түлхисэ абаха. Байгал далай дээгүүр аяншадые ябуулха онгосонууд дуталдана. Ойхон олтирог руу, жэшэ­энь, катераар ошоод ерэхэ гэбэл, нэгэ тээшээ 11 мянга гаран түхэриг гаргашалха хэрэгтэй болоно. Үсөөн онгосонууд тула үнэ сэнгынь гашуун.

Эдэ бүгэдые ажаглажал ябанаб. Географ мэргэжэлтэй тула Эконо­мическа политикын, байгаали аша­глалгын болон хамгаалгын талаар хорооной гэшүүн болооб.

- Сэлэнгын аймагта юун хэмээр бэ? Юу хэгдэжэ байнаб?

- Сэлэнгын аймаг хүгжэлтын талаар угаа ехэ арга боломжотой. Гансашье түрэл аймагтамни бэшэ, мүн Бүхэбуряадта юу ажаглахаар бэ? Бүхы шахуу аймагуудта социальна эмхинүүдэй байшангууд шэнэлэгдээ, заһабарилагдаа. Энэ хадаа һургуули, сэсэрлиг, соёлой байшан болон буса­дай олонхинь гэе. Жэшээнь, мүнөө Сэлэнгын аймагта коммунальна ажахын хэрэгсэлнүүд шэнэлэгдэжэ байна. Саашаа юу хэхэ болоно­бибди? Хүн зоной олзо оршо ехэ болгохо, салин нэмэхэ, баян бардам, һайн байдалтай болгохо хэрэгтэй. Экономическа ехэ алхам руу зорихо болонобди. Уласаймнай ажаһуугшад хаана ошожо хүдэлхэеэ шэлэдэг олон янзын ажалай һууринуудай бии болобол, зомнай һэргэхэл даа. Һайн салин абажа эхилхэдээ, нюдэ­дынь галтай болохо. Тиимэһээ шэнэ үйлэдбэринүүдые зохёохо болоноб­ди.

Улаан-Үдын һунгамал байха­даа, һунгуулиин тойрогой эгээл эдэбхитэйшүүлһээ бүридэһэн чат байгуулааб гэжэ хэлээ бэлэйб. Эгээл тэрээн шэнги чат мүнөө баһа байгу­улаабди. Мүнөө дээрээ тэрээн соом­най 140 хүн тоологдоно - Сэлэнгын аймагай Захиргаанай мэргэжэлтэд, бүхы нютаг һууринуудай эдэбхитэд, т э р э т о о д о Т О С - у у д а й түлөөлэгшэд ороно. Чат соогоо хэжэ байһан ажаябуулга тухайгаа бэшэ­нэбди, зүбшэлсэнэбди.

Жэшээнь, һаяхана ехэ хэрэг хэгдээ. 390 ажаһуугшадтай Темник тосхондо Шасаргана болбосоруул­гын завод нээгдээ бэлэй. Александр Цымпилович Баранов 40 сая түхэриг хэмжээндэ заводой байшан шэнэлээ, паи боложо хубаагдаһан газар худал­дажа абаа, түхэреэн жэлдэ хүдэлхэ теплицэнүүдые бодхоогоо. Энэ заводто Темнигэй бүхы ажаһуугшад ажалтай болоо гэхэдэ болоно. Арайл үйлэдбэриһээ гараһан эдеэгээ худалдан тарааха талаар бэрхэшээл гаража ерээ. Тиимэһээ Арадай Хуралда суглаа үүсхээ һэм. Тэрээндэ Буряад Уласай Арадай Хуралай хороонуудһаа гадуур Болбосоро­лой болон эрдэм ухаанай яаман оролсоо. Улаан-Үдын һунгамал байхадаа танилсажа абаһан зонтой холбоогоо һэргээжэ, Улаан-Үдын һургуулинуудай комбинадта дурад­халтай гарааб. Тиигэжэ Темнигэй заводһоо хотын 58 һургуули руу сиропууд асарагдажа байха болоо. Тиигэжэ нэгэ асуудал шиидхэгдээ гээшэ. Заводой мэргэжэлтэд салин­гаа саг соогоо абаха аргатай болобо. Энэ минии гол уялга бэшэл даа. Гансаараа туйлаа бэшэб – аймагай Захиргаантай эб хамта хээбди. Нютагай зондо туһалжа шадаһандаа урматайбди.

Һаяхана баһа нэгэ амжалта туйлагдаа. Гусиноозёрск хотодо аяншалга ба амаралгын түб бай­гуулагдахань. Буряад Уласай Аян­шалгын яаманай конкурсдо хотын олзын хэрэг эрхилэгшэд мэдүүлгэ ябуулжа, тэрэнээ хамгаалжа шадаа. Аймагай засаг даргын экономикын талаар орлогшотой хамта тэдэниие дэмжэхэеэ комиссиин урда хамга­алхадань байлсаабди. Һайн түсэл бэелүүлэгдэхэ болобо.

Хотодо үйлэдбэри байгуулмаар байшангууд бии. Тэдээниие хэрэглэ­хын тулада олзын хэрэг эрхилэгшэ­дые оруулха хэрэгтэй. Гүрэн арен­дын түлөө түлбэриин мүнгэ үгэдэг болохонь. Буряад Уласай ээлжээтэ сесси дээрэ уласай үйлэдбэриин талмайнууд баталагдахаяа байна. Эгээл тиимэһээ инвестсесси эмхидхэхэ тухай Гусиноо­зёрск хотын толгойлогшо Валентин Михайлович Дакичтай түсэблэнэбди.

Д у л а а с у у л г ы н базальт барилгада ехээр хэрэглэдэг гээшэ. Тэрээниие ашаглалгын карьер Г у с и н о о з е р с к хотын дэргэдэ бии. Тиихэдэ Загарайн Арьбижилайхиһаа үлүү һайн шанар­тай кирпич Гу с и н о о з ё р с к хотодо урдань ү й л э д б э р и л д э г байһан. Тэрэ ү й л э д б э р и һэргээхэ һанаан бии. Юундэб гэхэдэ, Гу с и н о о з ё р с к һ о о Хяагта, Зэдэ, Захаамин руу абаашажа байха ха юм. Монгол руушье ябуулхада болоно.

Сэлэнгын аймагаар федеральна гол харгы, түмэр харгы гарана. Томо үйлэдбэри – ГРЭС байна. Гусиноозёрскын ГРЭС-эй 7-дохи болон 8-дахи хоёр блогууд баригда­ха. Тиигэбэлнь мянгаад шахуу ажал­шад ерэхэ, тэдэнэй зариманиинь байхаяа үлэхэ.

Тамирай талаар түсэбүүдые тодорхойлообди. Хэдэн тээшээ мүнгэ гаргашалангүй, нэгэ шэглэл дэмжэхэ тухай хэлсэнэбди. Жэшээнь, Ивалгын аймагта бокс ехэ хүгжэнги болоо. Зориктуевай нэрэмжэтэ турнирта хабаадагшад КМС гэһэн нэрэ зэргэ хамгаалха аргатай болоо. Сэлэнгынгээ аймагта баһал спортын нэгэ зүйл руу гол анхаралаа хандуул­хамнай.

Һая аймагаар ябахадамнай, Россиин шуудануудта салингынь хасагдаад, ажаллаха хүнүүд үгы гэжэ зарга ороно. МФЦ-тэй холбохо тухай мүнөө хэлсэжэ байнабди.

СВО-до ябаһан сэрэгшэдэй гэртэхинһээ янза бүриин гуйлтанууд ороно. 1993 оной Роман Сергеевич Бухаровай эжынь намда хандаа. 14 һара дүлэн соо ябана – амаралтада табинагүйл гээ. Нүхэдтөө хандааб. Мүнөө тэрэ хүбүүн амаралтада табигдаад, гэртээ ерэжэ ябана. Туһалжа шадаһандаа баяртайб.

- Ямар мүрѳѳдэлтэй (мечта)?

- Буряад Уласнай бултанай жар­гаха орон болоhой. Yхибүүдни эхэ нютагтаа эльгэтэй, олондо хэрэгтэй ажал ябуулдаг эрхэтэд болоhой. Yнэн сэхэ ажал ябуулжа, үетэн соо­гоо хүндэтэй, аха захаяа мэдэхэтэй байhай.

- Ѳѳрѳѳ ямар үхибүүн байhамта? Угаа уhанда хаяхагүй гэлсэдэг. Yбгэн аба эжыhээ, эхэ эсэгэhээ юун танда дамжуулагдааб?

- Ехэ үнэн сэхэ, нюуса нѳѳсэгүй, hургаалитай үхибүүн байhамби. Хүйхэржѳѳнтэхэ тухай бододоггүй hэм. Номуудые ехэ уншадаг байгааб. Хүдэлсэ ехэтэй наадануудта – футбол, волейбол болон бусадта дуратай hэм.

Гэнэн сэхэш, дан сагаанши гэдэг хүнүүд. Тэрэ абаримни заримдаа намда hаад хэдэг. Теэд тиимэ­эр түрэшѳѳ ха юмбиб (энеэнэ). Наhанай ошобошье, ондоо боложо шаданагүйб. Хүнүүдэй hайн лэ талануудые харадагби. Тиимэ хадам намайе дэмжэнэ гээшэ гү?

Эжымни ехэ уужам дэлгэр сэдь­хэлтэй, һайн һанаатай юм. Эсэгэмни ехэ ажалша, журамтай, сэхэ сэбэр зосоохитой, хэлэһэн үгэдөө – эзэн. Хэлээл һаа, үгэдөө хүрэдэг. Һарюу харгыгаар ябаагүй.

Намайе үбгэн абадаа адлиш гэдэг танилнуудни. Максим Буда­цыренович Бальжиров Буряадта Хүдөө ажахын яаман байгуулһан табан эдэбхитэйшүүлэй нэгэниинь байһан юм. 1970-аад онуудаар хүдөө ажахын хэлтэсэй байхада, тэрэнэй үндэһэн дээрэ яаманиие бии болгоһон. Ехэ дэлгэр сэдьхэлтэй, үнэн сэхэ хүн байһан гэлсэдэг. Үй түмэн нүхэдтэй һааб даа. Хүдөөгэй наадануудта Сэлэнгэеэ түлөөлжэ оролсоһон юм. Зосоо газаагүй адлиш абадаа гэлсэдэг нютагайм­най зон (энеэнэ).

- Бүхы юумэн гэрhээ эхитэй. Гэр бүлэдѳѳ тулгалаад, тэдэнэйнгээл түлѳѳ шармайжа, хадашье урбуул­хаар зүдхэжэ ябана ха юмбибди. Наhанайтнай хани хэн бэ? Буряад хэлэтэй?

- Намайе гэртэхимни ехэ дэм­жэнэ. Наhанаймни хани Арюна Доржиевна Очирова-Бальжирова Мухар-Шэбэрэй Хүсѳѳтэ нютагhаа гарбалтай юм. Эсэгэнь Хяагтын Алтай нютагай юм. Баhал жолоошон ябаhан. Любовь Будаевна эжынь эхин ангинуудай багша юм. Дүршэл ехэтэй. Аяар 32 жэлдэ хүдэлжэ байна. Мүнѳѳ Улаан-Yдын 63-дахи hургуулида багшална.

Арюна эхынгээ эхэ нютагта ѳѳдѳѳ болоhон. Хүсѳѳтэдэ ехэ дуратайбди. Обоодоо ходо тиишээ ошодогбди. Тиихэдээ түрэлхидѳѳрѳѳ уулзадаг­бди.

Арюнатаяа 3 үхибүүдые үндылгэжэ байнабди. Һамгамни намайе ойлгодог, бүхы үүсхэлнүүдыем дэмжэдэг – юун намда гол шухалаб гэжэ ойлгодог. Олониитын хэрэг ехэ сагыем эзэлнэ. Хүндэ сагууд байдаг. Yхибүүднай баганууд. Хажуудамнай эхэ эсэгэмнай байна. Хоёр талаhаамнай хамhалсадаг. Дүү хүбүүдни, нүхэднайшье туhалдаг. Бүхы байдалаа тэнсүүлхэ хэрэгтэй. Yгы hаа, нэгэ тээшээ халтайха ха юм.

- Минии мэдэһээр, хэды шэнээн олониитэдэ һайниие хүргэнэбибди, тэрэнэйнгээ зэргээр өөртэмнай бусадаг юм лэ даа. Арад түмэнэй түлөө ажал хэрэгтнай бүтэсэтэй, олзотой омогтой ябыт даа! Мүхэшэгүй зоригтой урагшаал даб­шыт! Шэнэ жэлэй баяраар!

- Буряадайнгаа ажаһуугшадые, нютагаархидаа гарахаяа байһан шэнэ жэлээр амаршалнаб! Шэнэ жэлдэ ажал хэрэгтнай урагшатай, гэр бүлэдөө жаргалтай байгыт даа!