Эхэ хэлэн - арадай хүсэн

ХАМБА ЛАМАНАРАЙ ДУРАСХААЛДА...

  Асагадай (Шулуутайн) дасанай агууехэ Хамба Ламанарай мүнхэ дурасхаалда ба Буряад Уласай байгуулагдаһаар 100 – жэлэй ойдо зорюулагдана)              

Мүнөө, манай түрэл буряад хэлэнэй орёо байдалда ороод байһан үедэ, хүн бүхэнэй урда эхэ хэлэеэ сахин хүгжөөжэ, дам саашань үхибүүдтээ ба аша гушанартаа дамжуулха гэһэн зорилго табигдана. Залуу үетэмнай түрэл хэлэеэ мэдэдэггүй, дуугархадаа ба һанал бодолоороо ород хэлэтэй болоһон гэжэ эли.

  

Иимэ сагта Кенсур Агван -Нима Цыдыпдоржиевай гайхамшагта наһанай жэшээ олондо жэшээ боложо үгэмөөр. Үндэр түрэлтэ ламхай түрүүшээр Түбэдтэ, саашадаа Энэдхэгтэ ажаһуухадаа 60 гаран жэлнүүдэй туршада түбэд хэлэн дээрэ дуугардаг байһан намтартай.     

Тиигээд наһанайнгаа һүүлшын үдэрнүүдтэ, нирваанда мордохынгоо урда тээ, түбэд хэлые огто мартажа, ганса түрэл буряад хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэг болоһон байгаа. Тэрэ ушараар хажуудахи түбэд ламанарынь хальмаг яһанай хубараг – оршуулагшын туһаламжаар Кенсур Агван – Ниматай харилсадаг байһан гэжэ мэдээжэ.      

Олон арбаад жэлнүүдэй туршада үдэр бүри хөөрэлдэжэ байһан түбэд хэлые наһанайнгаа эсэстэ хүрөөд огто мартаһан ушар ёһото феномен  гэһэн үзэгдэл ха юм даа! Тэрэ ямар тайлбаритайб?

Оршолонто юртэмсын жама ёһоор, ондоо хариин арадай соёл заншалнуудынь эхын һүнтэй, үлгын дуунтай хамта хүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ шэнгэһэн түрэл хэлэнэй урда хүсэгүй байна гү? Али хүн гээшэ наһанайнгаа онсо нангин хаһада үшөө эжынгээ умай соо түрүүшынхеэ шагнаһан эхэ хэлэнэй зэдэлһэн абяагаар түби дэлхэйтэй харилсадаг гү?             

«Эхэ хэлэн – арадай сэсэн ухаанай ба нангин дурасхаалай эрдэнитэ сан» - гэжэ тон зүб хэлэгдэдэг. Мүнхэ Юртэмсын эрьеэндэ бүхы юумэн узуур үндэһэндөө бусадаг ха юм даа!          

Мүнөөдэрэй харасаар, агууехэ Кенсур Агван -Нима ерээдүйн сэмүүн сагта буряад хэлэнэй хүндэ байдал тухай уридшалан мэдээд, бэе дээрээ гайхамшагта үзэгдэл харуулжа, эхэ хэлэндээ гамтайгаар хандажа, сахин хүгжөөхые захяа болгон үреэгээ гэһэн бодол түрэнэ.        

НАНГИН ГОРОО 

2022 ондо Гажитма Жалсановагай “Долоон Хамбын домог” гэһэн Асагадай (Шулуутайн) дасанай Хамба ламанар тухай номой хэблэлдэ нара хараһан ушараар шэнэ түсэл бэелүүлэгдэжэ эхилһэн байна.  

Тэрэнэй хэмжээндэ 2022 оной зунай хаһада нангин Дурсалгын гороо эхилһэн түүхэтэй. Чойдор Мархаев ба Чойнзон – Доржо Иролтуев гэһэн хоёр Бандида Хамба Ламанарай тоонто Асагад нютагта эхилээд, саашадаа Агван Доржиевай түрэһэн нютаг Хара – Шэбэрээр тойрожо, Гуро -Дарма Цыремпиловай дурасхаалта Субаргые бараалхан, нара зүб дүхэриглэһэн гороо үргэлжэлөө.      

Удаань 2023 оной зуниинь Ильки гэһэн хүнды өөрынгөө түрүү хүндэтэй хүбүүдэй нэгэн болохо Түбдэн – Нима Чойдоновой адис үреэлдэ хүртэһэн байна. Шэнэ – Бууса нютагай Субаргын дэргэдэ олоороо сугларһан һүзэгшэдэй хабаатайгаар Шулуутайн дасанай ламанар уншалга үнгэргэжэ, һүр жабхаланта гоё арадай зугаа наадаар түгэсэһэн ушартай. 

        

Байгша оной декабриин 13 -да Кенсур Римбүүшэ Агван -Нима Цыдыпдоржиевай түрэһэн Дабаата нютагта Хамба Ламанарай Дурасхаалта нангин Гороо түгэсэбэ. 

 

 АГУУЕХЭ ЛАМАНАРАЙ ТООНТОДО  

    Хоёр жэлэй туршада Үдэ,Курба ба Илька мүрэнүүдэй эрьеын нютагуудай ажаһуугшад Эхэ Зургаан Зүйл хамаг амитанай буян хэшэгэй ба амгалан тайбан байдалай түлөө бүхы хуби заяагаа зорюулһан Шулуутайн (Асагадай) дасанай агууехэ хамба Ламанарай нангин Дурасхаалые тахин шүтэлгын хэмжээндэ эдэбхитэйгээр хабаадаа.

Алдар солото санаартан бүхэнэй хуби заяан – үе шата, бүхэли эпохо. Тэдэнэрэй агууехэ хэрэгүүдынь гансал ажаһууһан үе сагайнгаа бэшэ, харин бүхы сагуудай шэнжэ түхэлдэ мүнхэрһэн. Буряад арадай эрхим түрүү хүбүүдынь хуби табилангай орёо хатуу зорилгонуудые үндэр нэрэ хүндын зэргэдэ гаталһан габъяатай.        

ТҮҮХЭДЭ МҮНХЭРҺЭН АЛДАРТА НЭРЭНҮҮД :

- Цанид – Хамба Агван Доржиев, алдар суута дипломат, политик, ниитын ба шажанай ажал ябуулагша, бэеэ үргэгшэ ба хубилан шэнэлэгшэ;

 - IX Бандида Хамба Лама Чойдор Мархаев, Хара – Асагад нютагай гарбалтан;

 - XI Бандида Хамба Лама Чойнзон – Доржо Иролтуев, Нарин – Асагад нютагай гарбалтан;

 = XIV Бандида Хамба Лама Гуро-Дарма Цыремпилов  Хошомоhон нютагай гарбалтан;

 Сэсэн мэргэн ба холын харасатай Агван Доржиевай шиидхэбэреэр эдир залуу наһандаа түрэл нютагһаа гаража ошоод, холын хариин газарта хэдэн арбаад жэлнүүдэй туршада дүтын зоной ямаршье туһаламжагүйгөөр һуралсал гаража,  буддын шажанай эрдэмэй дээдын орьёлдо гаража суурхаһан ламанарай нэрэнүүд:

- Тубден – Нима Чойдонов, Шэнэ – Бууса нютагта тоонтотой, Дрепунг – Дулва дасанай Хамба Ламын шэрээдэ заларһан;

- Гоман – Хамба Лама Галсан - Лыгдэн Аржигаров, Түнхэн нютагта түрэн үдэһэн, Түбэдэй Гоман дасанай 69 – дэхи шэрээтэ байһан, тус гүрэнэй үндэр шэрээдэ залагдаһан түрүүшын буряадуудай нэгэн.  

- Кенсур Римбүүшэ Агван-Нима Цыдыпдоржиев, Дабаата нютагай гарбалтан, Энэдхэгэй Гоман дасанай 72 -дохи шэрээтэ лама, олон Ехэ Багшанарай Багша болоһон үндэр заяатай.    

Үнгэрһэн сагай лама санаартанай буряад арадайнгаа түүхын, соёлой, шажанай, ёһо заншалнуудай ба түрэл хэлэнэйнгээ хүгжэн һалбархын хэрэгтэ оруулһан аша габъяануудынь мартагдаагүй. Шэнэ үеын түлөөлэгшэд ашата Багшанарайнгаа хэрэгүүдые хүндэлэн гамтайгаар үргэлжэлүүлнэ.    

 

ОЮУН БЭЛИГЭЙ БУЛАГ ТЭҺЭРЭЭ!   

Энэ ехэ түһөө түсэбэй бэелүүлгэдэ нютагуудай ТОС -ууд ехэ дэмжэлтэ ба туһаламжа үзүүлээ гэжэ онсо тэмдэглэхэнь шухала. Тиимэһээ тус ажаябуулганууд ниитын өөрын хүтэлбэриин албанай хэмжээндэ амжалтатайгаар гүйсэдхэгдэһэн байна.  

       Эрхириг нютагай Соёлой Байшан соо олон зотой ба тусхай баяр ёһололой оршон тогтоод байгаа. Тэндэ эмхидхэгдэһэн уншалгада Загарайн аймагай бүхы буряад һуурингуудай түлөөлэгшэд сугларһан ушартай. Делегацинүүдэй гэшүүд нютагайнгаа хoндэтэ Хамба Ламанар тухай омогорхолтойгоор хөөрэн элидхээ.    

Эндэ эгээл шухалань гэбэл, тус хэмжээндэ хабаадагшад булта буряад хэлэн дээрэ элидхэһэн байна. Аха захатамнай эхэ хэлэеэ гамтайгаар сахин хадагалжа ябана даа! Тэдэнэр түрэл буряад хэлэн дээрээ яагаад зүбөөр хөөрэлдэхэ, уншаха ба бэшэхэ тухай залуушуулда амиды жэшээ боложо харуулдаг. . 

Түһөө түсэбэй бэелүүлгын үедэ буряад хэлэн дээрэ шүлэгүүдые зохёодог эдир залуушье, наһажаалшье ирагуу найрагшадай шэнэ нэрэнүүд элирүүлэгдээ юм. Тэдэнэй тайзан дээрэһээ уран һайхан шүлэгүүдээ уншахадань, заал соохи харагшад амилхаа болёод шагнадаг байгаа.

Мүн лэ һайндэртэ хэмжээнэй тайзан дээрэ оюун бэлигтэй наһажаал дуушад түрүүшынхеэ гаража, үндэһэн арадайнгаа урдын дуунуудые уянгата һайханаар гүйсэдхэжэ баярлуулаа.    

Тэрэнэй хажуугаар түрэл байгаалиингаа, оршон тойронхи байдалайнгаа үзэсхэлэнгүүдые нарин мэдэрэлэй хёрхо харасаар обёоржо, ёһото уран урлалай дээжээр зондоо бэлэглэдэг шэнэ уран зураашад элирүүлэгдэбэ.  

Ёһото оюун бэлигэй булаг тэһэрэн сорьёлоо!

УРАН УРЛАЛАЙ ҮЗЭСХЭЛЭНГҮҮД 

 Нангин Гороогой үедэ тосхонгуудаар арадай уран урлалай үзэсхэлэнгүүд эмхидхэгдэжэ, олоной һонирхол татаһан байна. Уран гартанай бүтээлэй Буряад үндэһэн заншалта хубсаһанууд, үнгэтэ һубһануудаар, утаһануудаар үлхэн ба хадхан оёһон шэмэглэлнүүд, мозаика, аппликаөи, макраме, үртэһэнэй оёдол г.м элдэб янзын баян дэлгэр уран урлалай үзэсхэлэнгүүд хэнииешье һаргааха аргатай!

Тэрэнэй хажуугаар уран дархашуулай модоор, алта мүнгөөр бүтээһэн хэрэгсэлнүүд ба зүүдхэл шэмэглэлнүүд олон зоной тусхай һонирхол татаһан ушартай.

 Ехэ амжалтатайгаар шэнэ номуудтай танилсуулга үнгэргэгдөө гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Баяр ёһололой оршондо Д. Ц. Жаповагай “Тибетская книга мёртвых” гэжэ номой буряад хэлэн дээрэ оршуулга, буряадай элитэ уран зохёолшон Ч. Цыдендамбаевай дүү хүбүүн - Ц  - Д Цыдендамбаевай шүлэгүүдэй согсолбори, М.Ж.Митыповагай “Нарин – минии наран” гэһэн номой түлөөлгэ олоной анхаралда дурадхагдаһан байна.  .   

Мүн лэ тус түһөө түсэбэй хэмжээндэ “Шэнэ - Бууса” (Үгэнь Е. Цыреновагай, хүгжэмынь Б.Шойдоковой ) гэһэн дуунай премьера үнгэргэгдөө. Нарин нютагайхид үүсхэл гаргажа, Буряад Уласта түрүүшын “Зулын дуган” бариһан түүхэтэй.

 

"ТООНТО" - ЭРХИМ НҮХЭР 

 Ганжитма Цыретовнагай онсо тэмдэглэһээр, “Нангин Гороогой” бэелүүлгэдэ “Тоонто” гэһэн арадай аман үгын ансамбль ехэ хубитаяа оруулһан габъяатай. Тус дуу хатарай элитэ бүлгэм Загарайн аймагай ажаһуугшадтай ехэ хани барисаатайгаар хүдэлдэг заншалтай. Артистнар Асагад, Хара – Шэбэр, “Шэнэ- Бууса, Эрхирик гэһэн һуурингуудай бүхы һайндэртэ хэмжээнүүдые шэмэглэһэн. “Тоонто” – эндэхи ажаһуугшадай эрхим нүхэр!     

Урдын арадай уянгата дуунууд, тэдэнэй тоодо ансамблиин хормейстер, манай нютагһаа гарбалтай Светланы Намжилоной авторско дуунууд, артистнуудай уран һайхан үреэлэй үгэнүүд хүнүүдэй зүрхэ сэдьхэлые баяр жаргалаар халяажа, буян хэшэг дэлгэрүүлжэ, ажаһуугшадтай уулзалгануудые шэмэглэдэг.

 

7 -ҺОО 86 ХҮРЭТЭР НАҺАТАЙШУУЛ      

Буряад Уласай үхибүүдэй дуунай олон мүрысөөнүүдтэ илажа суурхаһан, Шэнэ -Бууса нютагай Надмит Норбоев мүн лэ тус хэмжээнэй ёһото одон болоо! Эрхириг нютагай эдир артистнар гоё һайхан хатарнуудаараа, уянгата дуунуудаараа ба үльгэр домогто хүгжэмэй наадхуур - морин хуурай шэдитэ аялгаар сугларагшадай “шэхэ хужарлуулаа, нюдэ баярлуулаа”.    

Агууехэ Хамба Ламанарай дурасхаалта хэмжээндэ Заиграйн аймагта тоонтотой, алдар суута сумо – барилдаашан А.В.Михаханов ехэ эдэбхитэйгээр хабаадажа, дэмжэлтэ үзүүлһэн байна.   

“Эхэ хэлэн – арадай хүсэн” гэһэн түһөө түсэбтэ 7 -һоо – 86 хүрэтэр наһатай зон хабаадаба: нютагуудай аха захатан, үхибүүд, залуушуул, багшанар, музейнүүдэй мэргэжэлтэд, номой сангуудай ба соёлой байшангуудай хүдэлмэрилэгшэд, артистнар,  “Тоонто” арадай ансамбль, Эрхиригэй  - “Аялга”, Асагадай – “Наратайл” гэһэн ансамбльнууд.

Эдэбхитэй хабаадаhан хүнүүд:. Асагадhаа  ̶  Найданова О-Х. Н., Чимитова М.М., Намдыков Б.Ц., Намдыкова М.С-Б., Раднаева Е.Б-О., Каурова И.В., ТОС «Тоонто»  түрүүлэгшэ Ранзаева С.Т.,  Хара-Шэбэр  ̶  музейн ба ТОС  - эй түрүүлэгшэ Цыдыпдоржиева  Х.Ч., Шэнэ-Бууса  ̶  Жанчипов Д-Д.Б., ТОС «Ургы» түрүүлэгшэ Норбоева М.Д-Н., Ракшаева В.А., “Нарин” һуурин   ̶  Цыренова Д.Б-Н., Аюшеева Н.Н., ТОС «Нарин» түрүүлэгшэ Доржиева Л.Н.

Эрхирик  ̶  Дондокова Д.Д, ТОС «Агваа Нима» түрүүлэгшэ Цыдыпдоржиев Б.Д-Н.

 Буряад ФМ – радио (Дашиева С.), Буряад ТВ (Тудупова Г, Раднаева Б), аймагай газетэ “Вперёд”, Уласай газетэ “Буряад Үнэн” (Базаржапова Г, Орбодоева Б) гэһэн олоной мэдээсэлэй хэрэгсэлнүүд хэмжээн тухай мэдээсэлнүүдые тараажа дэмжээ.         

Хамба Ламанар тухай нангин дурасхаалнууд ба  түрэл хэлэндээ хизааргүй энхэрэл ба дурлал аймагай бүхы буряад һуурингуудай ажаһуугшадые нэгэдүүлжэ, “Буряад хэлэн – арадай хүсэн” гэһэн аргагүй шухала ба гүнзэгы удха шанартай түһөө түсэб амжалтатайгаар, аша үрэтэйгөөр  бэелүүлэгдэбэ.          

                    

 БАТА БҮХЭ АРАД БОЛЁЛ! 

     Арад зон яахадаа арад зон байхаб? Энэ ехэ гүнзэгы удхатай асуудал. Ямаршье арадай онсо һууринь түрэл эхэ хэлэнһээ, үндэһэн соелһоо, еhо заншалнуудһаа; түүхэһээ, газар нютагһаа эхитэй. Эдэ дүрбэн гол шухала зүйлнүүдэй байhан сагта арад зон хосорхогүй. Нэгэ онсо голойнь hалабал, тэрэ арад зон хосоржо һалаха гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэдэг. Үндэһэн хэлэеэ, еhо заншалаа, уг гарбалаа, арадайнгаа түүхэ соёлые мэдэхэгүй, нютаг нугадаа эльгэлдэггүй буряадууд  арад түмэн гээд нэрлэгдэхэ аргагүй.

Буряад Уласай эрдэм болбосоролой яаманай шэнжэлэлгээр, 2015 ондо 38% hурагшад буряад хэлээ мэдэхэ гэжэ элирүүлэгдэһэн. Харин 2020 ондо тэрэ тоо 10% бага болоод байгаа.

Түрэл хэлэн дээрээ дуугардаг, уншадаг, бэшэдэг зон  ̶  арадайнгаа геном – онсо һуурииень даажа абаад, һүр һүлдыень бадараажа ябаһан хүнүүд. Теэд тиимэ зоной тоо жэлһээ жэлдэ үсөөрнэ гэжэ эли. «Эхэ хэлэн  ̶  арадай хүсэн» гэжэ түһөө түсэб иимэ байдалые һайжаруулха үүргэтэй. .